tình bạn văn chương giữa phạm ngọc khuê & nguyễn huy tưởng - bài viết: nguyễn huy thắng

<  phongdiep.net  >
      hanoi, 2009. 
   
                                                   tình bạn văn chương giữa
                                        phạm ngọc khuê
                                nhóm Hàn Thuyên 
                               & nhà văn nguyễn huy tưởng  
                                                                   
                                                                bài viết :  nguyễn huy thắng
                    


      Như một nghịch lý, nếu như tôi có đủ tự tin và sự thôi thúc để viết về tình bạn giữa ông và cha tôi, thú thực, tôi  lại không biết gì mấy về bản thân ông. Ông là bác sĩ Phạm ngọc Khuê, tác giả cuốn Nguồn sinh lực [ Hàn Thuyên xb] có vị trì xứng đáng trên  văn đàn  đầu thế kỷ XX. Còn cha tôi [ Nguyễn huy Tưởng ] hơn ông 1 tuổi, nhưng lại đến với văn đàn sau ông.   Năm 1939, khi soạn tập thơ Nhất điểm linh đài và còn đang băn khoăn  không biết thơ mình hay, dở thế nào, liệu có nên xuất bản, cha tôi đã tâm sự với ông Khuê và thật mừng, được ông nhận lời đọc hộ.   Năm 1941, khi xuất bản bộ sách Sức khỏe mới, ông[ Phạm ngọc] Khuê cũng đồng thời làm chủ bút tờ báo Ngòi bút.  Không  quên lòng sốt sắng với thi ca của bạn, ông[ Khuê] đã cho đăng trên 3 số báo [ Ngòi bút]  bài thơ Quan Âm của cha tôi.  Tiếc rằng, ngay sau đó báo ngòi bút bị đình bản.  Muộn mằn , lận đận nghiệp văn chương, cha tôi nghĩ, hay là do cái số hẩm hiu của mình mà tờ báo của bạn bị vạ lây.

      Tôi không rõ do đâu mà cha tôi quen biết bác sĩ Phạm ngọc Khuê.  năm 1939, khi cha tôi bắt đầu ghi trong nhật ký về người bạn mới này, [ thì] ông Khuê đã là một trí thức có tên tuổi, thuộc giới những người học rộng đỗ cao ( bằng bác sĩ bấy giờ hiếm lắm ).  Còn cha tôi  chỉ lả một chân thư ký quèn ở nhà Thương chính, hay còn gọi là sở Đoan.  Song có điều chắc chắn , 2 ông đều có một sở đắc thơ ca, và về phương diện này, ông Khuê lại tỏ ra có nhiều trải nghiệm.    Dễ hiểu, vì sao cha tôi đã đua tập thơ  nhờ cậy bạn đọc giùm.  Ông Khuê xem xong, đã góp ý cho cha tôi khá kỹ - chê hơn là khen - và nhân  đấy các ông đã thổ lộ nhiều điều như cha tôi có ghi lại trong nhật ký ;  Chúng tôi cũng mong mỏi làm những bậc tài hoa. Có lẽ trong bọn không ai muốn làm một nhà triết học, một nhà thông thái, ai cũng thích thi nhân cả.  Ông Khuê còn tuyên bố cả quyết : Một thi nhân chân chính , thì nước mất một người công dân , bố mẹ ruột mất một người con, vợ con mất trông cậy .  Theo quan niệm  của ông Khuê : người được gọi là tài hoa, phải là một kẻ say mê, phải có những phút ngông cuồng; vì vậy, ông chê cha tôi tỉnh nhiều lắm . ( nhật ký: 22-2-1939)

     Cái dở của cha tôi - tỉnh nhiều lắm  - cũng lại là cái may cho ông , bởi vì không lâu, sau đấy, ông đã nhận ra sở trường của mình không phải là thơ, mà là văn- cũng không phải là văn xuôi, lại không phải kịch mê-lô , hài kịch - mà là bi kịch -  như vở kịch Vũ như Tô nổi tiếng của ông.  Với ông Khuê, thi ca không phải  đem lại cho ông  những phút giây thăng hoa, sảng khoái.

     Cuối những năm 30 của thế kỷ trước, khi tham gia ban Biên tập báo Ích hữu do nhà văn Lê văn Trương làm chủ bút, ông[ Khuê] đã chịu ảnh hưởng mạnh bởi nhân vật người hùng họ Lê [ văn Trương ] Nguồn cảm hứng ấy đã khơi gợi ông viết nên những ý thơ mãnh liệt, khá được  phổ biến lúc bấy giờ, thậm chí còn được nhiều người lấy làm phương châm sống.

                                            Lấy chí ngang tàng và lòng quyết thắng
                                            Làm hơi rượu mạnh để say sưa

    Nhưng rồi, ông [ Phạm ngọc Khuê ] cũng hiểu thơ phú không phải là sở trường của mình.  Là bác sĩ mang sứ mệnh trị bệnh cứu người, lại là một thanh niên luôn bận bịu nghĩ suy, đầy nhiệt huyết với tư tưởng mới, ông đã sớm trở về với cai căn cốt trí thức của mình.  Liên tiếp  trong năm 1941, ông cho ra mắt 2 cuốn sách của bộ Sức khoẻ mới - cuốn đầu là Một sức khỏe mới và cuốn sau mang tựa Nguồn sinh lực[ Hàn Thuyên x.b ].  Với kiến thức của một người tây học, ông đưa ra một nhận định có tính cách khái quát.  Một người khỏe phải khỏe về thể chất và  tinh thần.  Phân tích thực trạng ân mình, ông nhận xét:

       ở nước ta sức khỏe của mọi người thường chỉ là một sức khỏe thụ động', ít là một sức  khỏe tác động. Người mình yếu đuối lại đổ tại ảnh hưởng của khí hậu của di truyền. ..

    Tựu trung,  tự tưởng chủ đạo của họ Phạm nằm ở mấy chữ: Sức khỏe là biểu dương của sinh lực. Vậy trước hết phải hiểu Sinh lực là gì?   Theo ông Khuê, sinh lực là lửa sống, là linh khí, là tinh anh, và sống chỉ có nghĩa là giải thoát sinh lực.  Cho nên ta phải suy xét  về cách giải thoát ấy có khuynh hướng duy vật ( thiên về cuộc đời hình sắc, lôi kéo người ta đến với chủ nghĩa khoái lạc), duy tâm ( khiến người ta chìm đắm trong mơ mộng, quên cả cuộc đời thực tại ), hay duy thần ( làm tê liệt ý chú, khiến người ta phó thác cuộc đời cho nhưng cái xa xăm, huyền bí ) .  Tóm lại, tác giả đi đến kết luận: sống là điều hòa các năng lực  các năng lực thăng bằng, chớ quá thiên về xác thịt, về tình cảm hay về lý trí .

    Hai cuốn sách, mà đặc biệt là cuốn sau - Nguồn sinh lực - với các giá trị  khoa học nhân văn và văn chương của nó, đã nhanh chóng lọt vào mắt xanh của nhà báo Đinh gia Trinh, một cây bút có hạng  trên báo Thanh nghị.  Không lâu sau,  khi sách ra đời, ông [ Đinh gia] Trinh có bài: Đọc sách Một sức khỏe & Nguồn sinh lực  với những lời đánh giá rất cao :

    ... Hai tác phẩm ấy có một tính cách đặc biệt: nó đại diện cho một loại sách đứng đắn, nghiêm trang, cần phải mong môi ngày một nhiều lên, loại sách triết lý và khoa học trong văn chương ta,  và ,... ông P.N, Khuê cho ta tin rằng văn chương Việtnam có thể đi đến rõ rệt và đẹp đẽ để mang những tư tưởng mới mẻ của thời đại ..
    ( Thanh nghị, số  6, 1941).

     Dễ cò thể hình dung cha tôi đã cảm thấy vinh dự thế nào, khi vào một ngày mùa  thu  năm 1941, ông   được gặp ông Khuê tại đám cưới của một người bạn thân, Vũ tuấn Sán.  Ông Sán  cũng là một người đỗ đạt, mới lấy bằng cử nhân luật học.  Đương nhiên, đám cưới của ông [ ta ] có mặt nhiều  vị khách quý, những đốc-tờ, đốc học, học giả ... Có thể kể ra những Trần văn  Tuyên, Trần văn Giáp, Nguyễn hữu Vượng, Nguyễn khắc Kham cùng nhiều người khác nữa có tiếng trong văn đàn.  Cha tôi  không khỏi cảm thấy ngợp trước họ, nhưng liền cảm thấy an tâm, khi thấy trong bọn có Phạm ngọc Khuê, tác giả Nguồn sinh lực! Ông lại càng cảm động  khi nghe ông Khuê, ngay giữa bữa tiệc, ân cần nhắc tới mấy bài thơ của [ tác giả   Nguyễn huy Tưởng ] mà  [ ông ta  ]vẫn giữ và định sẽ đăng trên một tờ báo sắp ra.  (Ông Khuê vốn là bác sĩ, nhưng khả năng làm báo của ông đã khiến cho nhiều tờ báo phải mời ông làm chủ nhiệm, kể cà tờ tạp chí Văn mới nổi tiếng của nhà Hàn Thuyên ).  Chịu ơn tác giả Nguồn sinh lực, cha tôi những mong muốn làm bài Lên đường tặng bạn ( để bày tỏ sự dấn thân ?), nhưng rồi cảm thấy kém,  [ nên ]  đã cương quyết bỏ !

                                                                   ***

    Cha tôi  thân với ông Phạm ngọc Khuê - trước hết -  do tình cảm cá nhân.  Trong những dòng nhật ký về ông Khuê [ ở] những năm trước cách mạng, đã có không ít lần [ cha tôi]  thốt lên với đầy thiện cảm:

    ...gặp Phạm ngọc Khuê, người bạn mà tôi rất thích (  nhật ký : 7- 2 1939 ), lần thì; Nói chuyện với Phạm ngọc Khuê... thấy yêu anh chàng này.. ( nhật ký: 17-8- 1941) .

      Đến khi chuẩn bị đám cưới của mình, cha tôi cũng đã nghĩ ngay đến việc nhờ ông Khuê làm phù rể; hiềm nỗi, ông Khuê đang có tang, nên không thể nhận lời.  Thế rồi cha tôi tham gia Việt Minh, hoạt động trong tổ chức Văn hóa cứu quốc bí mật.   Còn ông Khuê, có tài liêu nói tằng : ông cũng tham gia hoạt động, nhưng là trong nhóm đệ tứ quốc tế có khuynh hướng tờ-rốt-kít - hồi ấy những thanh niên  có tâm huyết với non sông, chủng tộc, nhất là tầng lớp trí thức ưu thời mẫn thế, thường đều chọn cho mình một hoạt động nào đó ít nhiều có tính cách cấp tiến, nhưng cũng có khi cực đoan .

        Có tài liệu nói rằng :  sau Cách mạng tháng 8- 45, ông Khuê đã giúp Hồ hữu Tường, một yếu nhân được coi là lý thuyết gia đệ tứ quốc tế, lánh về Nam định, tránh nguy cơ bị bắt, do lo sợ Việt Minh sẽ tiêu diệt các phần tử đệ tứ.   Chuyện này không biết thực hư ra sao, song  có điều, giữa cha tôi và ông Khuê vẫn giữ mối quan hệ bình thường, thậm chí, ông Khuê còn đủ sự tin cậy để nói thẳng với cha tôi những ý kiến trái chiều của mỉnh về công tác báo chí mà cha tôi là một người có trách nhiệm ( hay có thể nói, một đồng tác giả) .

        Chúng ta biết rằng  , sau Cách mạng thành công, các sách báo đều cố gắng hướng vào mục đích tuyên truyền phục vụ chế độ mới, chế độ dân chủ nhân dân.   Đây vừa là trách nhiệm, vừa là nhiệt tình rất đáng quý của người cầm bút.  Tuy nhiên,  trước sự đổi thay quá lớn, quá nhanh của đời sống xã hội, không phải dễ gì các tác phẩm văn chương, báo chí mới - mà người ta gọi chung là sách báo mặt trận  - đã đáp ứng được những đòi hỏi của công chúng , nhất là về  phương diện thẩm mỹ.

       Bản thân cha tôi, trong một lần nói chuyện với các bạn văn, đồng thời cũng là đồng chí của ông, đã chua chát ghi lại những ý kiến thu nhận được. Các nơi đều chê văn chương mặt trận là văn chương khẩu hiệu.  Riêng ông Khuê, thì nói hình tượng hơn, nhưng cũng cay chua hơn :  Một thằng bị giam muốn cho nó chết, chỉ việc cho nó đọc báo mặt trận  ( nhật ký: 24-5-1946).  Cha tôi đã không phản ứng, không bao biện cũng không thanh minh, nỗi thất vọng đã dẫn ông đến  ý định quyên sinh :' Có tư tưởng muốn chết, muốn tự tử...'

     Tất nhiên, đó chỉ là ý nghĩ nhất thời thoáng qua, do một cảm giác bất lực thường vẫn thấy ở những người làm công việc sáng tạo,.  Là người có trách nhiệm với bản thân và sự nghiệp chung, cha tôi luôn tìm cách điều chỉnh theo hướng tích cực, hay nói theo phương châm bác sĩ Phạm ngọc Khuê, bạn ông,
  [ đã viết] trong cuốn  Nguồn sinh lực :  Sống là điều hòa các năng lực thăng bằng. Với [ cha tôi] cách điều hòa tốt nhất  là lao vào công việc , hòa mình với tập thể.

     Tháng 9 năm ấy,  nhân 7 năm  ngày mất Vũ trọng Phụng, một lễ tưởng niệm nhà văn đã được tổ chức khá trang trọng, có lẽ do hội Văn hóa  cứu quốc  mà cha tôi  là người phụ trách, chủ trì.  Bác sĩ Phạm ngọc  Khuê cũng được mời tới phát biểu, cùng với những tên tuổi :  Nguyễn Tuân, Thế Lữ, Trương Tửu, Nguyên Hồng.   Điều này, vừa chứng tỏ  [ Vũ trọng Phụng ]  là một gương mặt trí thức lớn lúc bấy giờ, vừa cho thấy sự  trọng thị của cha tôi  đối với người  bạn bác sĩ của mình. Sự trọng thị còn tiếp tục được duy trì cho đến sau Toàn quốc kháng chiến  , khi các ông đã mỗi người một nẻo.  Mùa thu 1947, ở Việt bắc, cha tôi lo công việc trù bị cho đại hội Văn hóa toàn quốc dự kiến sẽ  được tổ chức vào năm tới.  [ Cha tôi ]  thảo thư mời các đại biểu dự cuộc họp trù bị, lên danh sách các vị sẽ [ được] mời tham dự đại hội nay mai.   Trong danh sách ấy, giới y học có  Phạm ngọc Khuê, bên cạnh các bác sĩ nổi tiếng khác, như : Vũ văn Cẩn, Trịnh đình Cung, Trịnh văn Tuất, Trần hữu Nghiệp, Trần hữu Tước ...

                                                                        ***

    Những năm kháng chiến chống Pháp, ngoại trừ một lần duy nhất ghi tên ông [ Phạm ngọc] Khuê trong
danh sách nói trên, cha tôi không hề viết một dòng nào trong nhật ký.   Vậy nên, tôi không thể biết được gì về mối liên hệ giữa 2 ông trong thời kỳ này.  Rất may, bằng những  phương tiện tìm kiếm trên mạng, tôi cũng đã có được ít nhiều thông tin về bác sĩ Phạm ngọc  Khuê, ở các bài viết về nhà thơ Quang Dũng, tác giả bài thơ Tây tiến nổi tiếng , về họa sĩ - người lính Văn Đa - bạn với nhà thơ, hay về ông Hùng Thanh, chính ủy trung đoàn 52  Tây tiến - có một người [  bác sĩ Khuê ]  thường ra chỉ được nhắc qua, nhưng bao giờ cũng với sự trân trọng đặc biệt.

      Đó là một vị trí thức trong trung đoàn, người được cán bộ, chiến sĩ kính nể, vì đã từ bỏ cuộc sống giàu sang theo tiếng gọi non sông, đất nước, đi tham gia kháng chiến, người trước , kẻ sau, cảnh anh em, ai nấy tóc tai bù xù nơi rừng thiêng nước độc, đêm đêm thường phải đốt đuốc để giết rệp, đã khuyên mọi người cạo trọc đầu đi cho đỡ chấy rận...  Từ đấy, nhà thơ Quang Dũng đã cảm tác viết nên câu thơ hùng tráng :Tây tiên đàn quân không mọc tóc .  Người ấy chính là  bác sĩ Phạm ngọc Khuê, vị bác sĩ mà trong ký ức của nhiều người từng biết ông, dù thân hay sơ, dù chỉ là thoáng qua, hay , cùng gắn bó trong binh đoàn Tây tiến, luôn luôn nhìn nhận như một nhân vật đặc biệt đáng kính. Nhưng cũng có phần nào đầy bí ẩn !

                                                                       ***

    Hòa bình lập lại,  tung tích bác sĩ Phạm ngọc Khuê cũng không bớt bí ẩn hơn - ít nhất - thì những thông tin ít ỏi mà  tôi có được, đã cho thấy như vậy.   Trong Cải cách ruộng đất, gia đình ông [ Khuê] đã phải chịu nhiều nỗi mất mát.   Nhật ký của cha tôi vào đầu tháng 9- 1956, có ghi, đại ý :

    Bố [ của ] Phạm ngọc Khuê bị giam chết.  Mẹ 75 tuổi bị bắt đi lao động cải tạo.  Con  [ thì] chỉ còn có ruộng xấu, nhưng, bị người ta kích diện tích và sản lượng lên để quy [ là] địa chủ. Đi lấy củi không được, đi bắt tôm, bắt cua cũng không cho.

    Nhưng cũng như nhiều người Việtnam khi ấy, ông [ Khuê]  chấp nhận thục tế phũ phàng, coi như đất nước bị tai nạn chung mà mọi người dân cùng phải gánh chịu.  Song là một trí thức chân chính, ông luôn thiết tha trông đợi một sự thay đổi lớn tích cực.  Đại hội đảng CS Liên Xô lần thứ 20 vơi chủ trương xem xét, sửa đổi lại đường lối ( mà ta đã quen gọi là xét lại)  đã đem lại cho ông cũng như cha tôi một sự khích lệ to lớn.

     Chủ nhật ngày 16- 9 - 1956, cha tôi sang gặp ông Phạm ngọc Khuê, vừa để thăm bạn ở Hải phòng lên, vừa để nhờ bạn khám bệnh hộ.   Qua câu chuyện, ông Khuê đặt rất nhiều hy vọng vào Đại hội 20 của Liên Xô, khi trước thấy bế tắc, nay con đường đã mở.   Nhân bàn về một số trí thức Việtnam thiếu nhân phẩm, 2 ông cho rằng vấn đề chính vẫn là ở mình, xem mình có góp được phần gì của người trí thức, không thể ỷ lại vào Trung ương.   Nghĩ lại, hồi Pháp thuộc, người trí thức có khí thế, nay không được như thế nữa.   Đặc biệt là quá thiếu văn hóa !

      Về bệnh [ tật] của cha tôi, ông Khuê cho rằng : căn bản vẫn là do tư tưởng.   Ông khuyên cha tôi cần phải bình tâm, không thì óc mệt là nguồn tật bệnh.   Cha tôi cũng biết thế lắm, như ông đã ghi lại
trong nhật ký ' Ta khổ sở chỉ vì đầu óc nhọc mệt, không có lối thoát.  Cần phải cho thư thái đầu óc.' 

    Những chia xẻ với ông Khuê về trách nhiệm của người trí thức, sự kỳ vọng của bạn vào những diễn biến tích cực ở Liên Xô, chắc chắn đã góp phần khiến cha tôi quả quyết hơn, trong suy nghĩ cũng như hành động.   Thế rồi xảy ra sự biến ở Hungary, Hồng quân Liên Xô phải vào can thiệp.  Sự kiện này đã tác động đến cha tôi rất mạnh.  Nhưng suy cho cùng, nó chỉ là cái cớ để cha tôi viết ra những bức xúc lâu nay của mình về nhiều vấn đề xã hội, từ việc cải cách ruộng đất gây rối ren ở nông thôn đến thực trạng đình đốn về kinh tế, văn hóa... ở thành phố.   Biết rằng viết ra những điều ấy sẽ bị phản ứng , bị đập - thực tế là khi viết - bút [ cha tôi]  có run run , như ông đã ghi  trong nhật ký - nhưng làm sao [ cha tôi ] có thể làm khác được một khi đã  nhận ra những sai lầm đòi hỏi mình phải có tiếng nói phản biện.  Chả phải chủ nhật nào, [ cha tôi] đã cùng ông Khuê phê phán những trí thức thiếu nhân phẩm đó ư ?    Cho nên, có  thể nói, bài tùy bút Một ngày chủ nhật của cha tôi ra đời là một sự tất yếu, một lựa chọn của tác giả và một chia sẻ cùng bạn bè.

                                                                          ***

    Bài tùy bút  [ Một ngày chủ nhật ] này sau đó đã gây cho cha tôi nhiều hậu quả không nhỏ.  Ông đã bị đả kích, bị phê bình, bị quy là hữu.   Trong vụ việc Nhân văn giai phẩm, ông buộc phải  làm kiểm điểm, nhận khuyết điểm.   Trong số những điều ong tiếng ve về cha tôi, có người đã bới việc bác sĩ Phạm ngọc Khuê ở dưới Hải phòng hồi ấy hay lên chơi với [ cha tôi] - như nhà văn Tô Hoài đã thuật lại trong hồi ký  Cát bụi chân ai.   Thậm chí, vẫn theo nhà văn Tô Hoài, người ta còn nâng tầm quan
điểm  :   Khi còn trẻ, Nguyễn huy Tưởng  mê và phục thuyết Sinh lực mới của anh bạn [ P.n.Khuê]  có khuynh hướng trốt-kít này .

    Sức ép của sự quy kết chắc chắn là không nhỏ.  Không khí của những cuộc đấu tranh tư tưởng trong giới văn nghệ chắc hẳn rất quyết liệt.   Kết quả là vào một ngày tháng giêng năm 1958, cha tôi [ bi] kiểm thảo tại hội văn nghệ Đảng đã liên hệ đến 2 người : Trần đức Thảo & Phạm ngọc Khuê.  Người đầu là nhà triết học trứ danh  và cũng là duy nhất của Việtnam.  Người sau là vị  bác  trí thức, bạn [ cha tôi] .  Không rõ cha tôi đã liên hệ những gì, vì ông đã không ghi rõ trong nhật ký; nhưng có thể đoán được rằng đó không phải là điều tốt cho bạn.  Vì thế, ông đã rất hối  hận, đến mức tự sỉ vả mình trong 
nhật ký : Thấy hèn ! ' ( nhật ký tháng 1 và nửa tháng 2 - 1959).

    Nhật ký của cha tôi  về ông [ Phạm ngọc] Khuê dừng ở đây, cho đến khi qua đời -  không thấy [ cha tôi] viết gì thêm người bạn bác sĩ này.  Về phần ông khuê cũng không thấy viết gì, nói gì về mình cũng như về cha tôi.  Cho nên, tôi không thể biết trong thời kỳ Nhân văn giai phẩm , ông[ Khuê] đã nghĩ gì về cha tôi, và về sau này, có còn nghĩ gì về người bạn một thời của mình.

     Hy vọng vào những nguồn thông tin khác, tôi có dung đến các công cụ tìm kiếm trên mạng, như từ điển Wikipedia, phần mềm Google.  Kết quả gần như bằng không !  Trong hàng loạt mục từ Phạm ngọc Khuê xuất hiện, chỉ có dăm ba từ, ít nhiều, liên quan đến bác sĩ Phạm ngọc Khuê - còn phần lớn  là về ca sĩ Phạm  ngọc Khuê,  người thể hiện bài Bên bờ ao nhà mình  nổi đình đám năm nào !

     Trong thời đại bùng nổ thông tin hiện nay, điều này thật khó hiểu, nhất là khi sự thể liên quan đến một tên tuổi như bác sĩ Phạm ngọc Khuê .   Nhưng dần dần, tôi cũng có được tiều sử trích ngang  của ông.    Sinh  năm 1913, quê huyện Mỹ hào, Hưng yên.  năm 1927, học trường  Bưởi, sau đó học trường Albert Sarraut. Vừa học ở trường Albert Sarraut , vừa đi dạy  ở tư thục Thăng long.  Thời gian dạy tư thục ở trường Thăng long,  [ P.n.Khuê] kết bạn với Võ nguyên Giáp, Vũ đình Hòe... Thi đỗ trường đại học Y khoa Đông dương.  Năm 1941, rá sách Sức khỏe mới [ Hàn Thuyên xb ].    [ Thời ] kháng chiến , phục vụ trong quân ngũ, tham gia trung đoàn 52 Tây tiến.   Sau, [ thời] hòa bình  [ được bổ nhiệm] gíám đốc bệnh viện Cầu Niệm, Hải phòng.   Mất 1955 ( hay 1996) . thọ 83 tuổi ta (hoặc tây ).

    Cũng cần nói cho sòng phẳng, những thông tin này, tôi có được, từ một bạn sinh viên Sư phạm năm thứ 3.  Anh bạn đang quan tâm tìm hiểu về nhóm Hàn Thuyên, và tất cả những gì có liên quan.  Đương nhiên trong số đó có bác sĩ Phạm ngọc Khuê.  Kể ra cũng phải thôi, làm sao một người như thế có thể mất dấu tích được, nhất là, người  đó lại là tác giả Nguồn sinh lực .. [ Hàn Thuyên xuất bản].
   []

     nguyễn huy thắng 

  (  nguồn: web  Phongdiep. net  ( 3/ 1/ 2009 ) -  tựa bài viết: Phạm ngọc Khuê - ông là ai ?  )