họa sĩ lưu công nhân - hồi ức nguyễn đăng mạnh

họa sĩ lưu công nhân
hồi ức nguyễn đăng mạnh

                                      họa sĩ lưu công nhân
                                       hồi ức  nguyễn đăng mạnh



    - Nghệ sĩ là người sáng  tạo theo tài năng, sở trường của mình, không cần biết giá trị đến đâu, thế nào.  Những thằng 'critique'  thì phải làm công việc ấy... 

    - Cần có một cuốn ' Nhà văn, tư tưởng và phong cách trong hội
 họa ',   mày [ Nguyễn đăng Mạnh]  làm được đấy.  Mày đi vào nghệ thuật hội họa đi.  

    - hiện nay, trong hội họa, toàn thằng ngu, không có chữ.  

    - Mày cứ viết luôn về  cái 'rencontre'  của mày với Lưu công Nhân , cũng thành một bài có giá trị đấy.  Hai 'mai^tre' gặp nhau ...



   Tôi quen Lưu công Nhân từ hồi cùng học với nhau ở trường Trung học kháng chiến, đóng tại Đào giã, Thanh ba, Phú thọ [vốn là trường Chu văn An ở Hà nội sơ tán lên, từ hồi kháng chiến chống Pháp].

    Hiệu đoàn học sinh có ra đều kỳ tờ nội san, viết tay.

    Tôi hay vẽ vạch lăng nhăng, nên, được cử đi trang trí, minh họa cho tờ nội san này.  Tôi gặp Lưu công Nhân cũng đến làm công việc này.

   tất nhiên, không như tôi, Lưu công Nhân là một tài năng thật sự.  Tôi nhớ anh thường lấy một mảnh  mẩu cành cây chỉ bằng ngón tay, dùng dao cắt, gọt mấy nhát, thành ngay một hình người nhỏ xíu xinh xinh.

   Tôi với Lưu công Nhân học cùng 1 khóa [1947-1950].  Anh học ban sinh ngữ, tôi học ban Toán-lý-hóa.  Hình như anh đang học dở dang tì bỏ đi học họ, khóa Tô ngọc Vân.

    bẵng đi từ đó, tôi không lần nào gặp anh, tuy có xem tranh của anh ỏ  bảo tàng Mỹ thuật và biết anh đã là một họa sĩ nổi danh.

    Sau 1975, tôi, thỉnh thoảng có được mời vào dạy cho mấy trường đại học ở Sài Gòn và cần thơ.  Biết anh ở Sài Gòn, tôi tìm đến chơi.

    Dưới đây, tôi tường thuật cuộc gặp mặt đầu tiên của tôi với Lưu công Nhân ở Sài Gòn.  Anh nói nhiều, nói liên miên .  Nên, cuộc trò chuyện giữa tôi và anh, hầu như, chỉ là một cuộc độc thoại của Lưu công Nhân.

    Tôi nhớ đấy là một ngày đầu năm 1983.

    Lưu công Nhân lúc này ở đường Tự Đức.  Nhà 2 tầng, rộng rãi và khá sang trọng.

    Tôi chờ đợi một thái độ lạnh nhạt và xem thường của ông bạn cũ.  Vì, nghe nói hắn giầu lắm, danh vọng lắm, khinh người lắm.  Điều này thì tôi đã có kinh nghiệm rồi, nên coi như chuyện thường.  Nó khinh mình, thì cái giá trị thực của mình thế nào thì vẫn thế thôi.  Mà mình trông bộ dạng nhếch nhác thế này, nó khinh cũng là phải.  Tôi cứ gõ cửa.   Mình vào để cốt xem tranh của hắn - thế thôi - [vì] tôi rất thích hội họa.

    Như tôi đã lầm.  Lưu công Nhân nhận ra tôi ngay.  hắn rất nhớ bạn cũ.  Hắn đọc nhiều sách lắm.  Sách hội họa, điêu khắc của Pháp, đọc cả sách văn học Việt nam.  Có đọc cả nhiều bài viết của tôi. và, cũng biết tôi co cuốn Nhà văn, tư tưởng & phong cách - và- [hắn] nói đang đi tìm mua.  Hắn khen tôi viết về Nguyễn Tuân, Nguyên Hồng.  Rất khá.

   Lưu công Nhân quả là một tay kiêu ngạo.  Xem thường tuốt.  Tự coi mình là một 'mét' [mai^tre], cỡ quốc tế.  Nhưng, nụ cười thì rất tươi, hiền và trẻ cách lạ.  Tôi rất thích nụ cười của Lưu công Nhân.  Hắn người cao, to.  CởI trần. Quần  đùi.  Lưng gù gù, lòng khòng.  Nhưng đẹp trai, ăn nói rất thoải mái, hay văng tục.  Mới gặp nhau đã mày, tao luôn.  Không ngờ Nhân còn nhớ ngày xưa, từ dáng đi, đến cái áo mặc [từ] thời kháng chiến.

   Nhân nhận xét [về] Nguyễn Tuân là hám danh, nên, mất cả cái hồn nhiên, tự nhiên - nghệ sĩ chân chính phải tự nhiên như ruồi ấy  chứ. [Nhân háy nói :' tự nhiên như ruồi']  Đằng này, [Nguyễn Tuân] kiểu cách, bộ dạng quá ! Vào Sài Gòn, tại sao phải tìm đến Trịnh công Sơn ? Mà Trịnh công Sơn  cũng háo danh  nốt, nên, lấyl àm tự hào lắm.

    Nhân chê [nhà văn]  Nguyên Hồng hèn.  Trước Mười Hương, Nguyễn đức Thuận, tại sao
 [ Nguyên Hồng] lại nói năng, có vẻ kính sợ quá, tự hạ nhân cách nghệ sĩ trước nhân cách chính
 trị .  Đó là 2 lọai anh hùng,  sự dũng cảm khác nhau chớ !

   Lưu công Nhân nói, từng bỏ biên chế năm 1959, lúc biên chế còn đầy tiền đồ.  Phan kế An sợ không dám, cho là biên chế còn có giá trị lớn trong tương lai.

    ' Mình bỏ biên chế - Nhân nói -  Đạp xe từ Thanh hóa lên tận Nam quan, rồi từ Nam quan về, xem kiến trúc thay đổi thế nào .  Vẫn cổng chữ môn, ngói âm dương, căn bản không khác gì.  Thế mà, càng lên biên giới càng thấy Tàu hơn.   Rất lạ !  
    - Này, nhiều thằng đến đây gạ xem tranh của tao.  Tao đuổi.  Nhưng cho mày xem.  Nào, lên đây. '

   Hắn đưa tôi lên lầu . Tranh các loại treo la liệt.  Hắn lại treo thêm lên mấy bức nữa cho tôi xem. Có một bức khá to, vẽ lằng nhằng như lửa lan ra tất cả tấm toan lớn :' Khi bầy tranh nơi công cộng, thì, tao nói là bắn máy bay Mỹ. Thực ra là ' mon rêve '.

    Có bức vẽ thuốc nước, một cô gái chở đò ở một kênh rạch miền Nam.-  Đẹp !. - Có tranh vẽ một thiếu phu bế con.  Mấy lá tre, cành tre lơ thơ.  Một bức họa mùa đông.  Lá bàng  đỏ, lốm đốn một chút  xanh. Đỏ, đúng là màu al1 bàng úa, nhưng, không rõ lá, cành gì hết.

    Nhân nói :' Mẹ tao mất, năm bả 82 tuổi . - hắn chỉ một búc tranh, nói :
' Hommage  à ma mère.  Bức tranh lệ.  Nước mắt '.  Nhưng, tôi  không nhìn ra gì hết .

    Môt bức ký họa còn trên giá vẽ, nhà bè, kiểu nhà sàn, nơi, một cái bến sông cua một vùng  ở Hậu giang, Tiền giang , gì đó .

    Một bức sơn dầu lớn, vẽ cảnh chiều thu .  Hơi buồn ! Một quán rượu bên đường, cạnh, một cái lô-cốt của Pháp ở thời kháng chiến.  Cánh đồng lúa tận chân trời.  Tôi thấy đẹp, rất thích !

    Lưu công Nhân còn  lấy ra cho xem, một số tranh thuốc nước, vẽ đường làng, cổng  làng cổ kính, vắng vẻ của miền Bắc.  Một số tranh vẽ bò của Lưu công Nhân.  Nói chung, tôi rất nhạy cảm với cảnh nông thôn ngày xưa. Đẹp mà buồn. mà sao rất thương !.

    Lưu công Nhân nói liên miên về lịch sử hội họa, về hội họa Việt nam và thế giới :

   ' - Tranh lợn gà làng Hồ không phải tranh dân gian .  Đấy là những ' mét' [mai^tre], những
'artist' vẽ đấy chứ ! Diệp minh Châu tạc sao nổi tượng Phật nghìn mắt, nghìn tay !  Đó là 'anonyme'  không phải 'folklore'. Tinh thần 'anonyme'  là truyền thống nghệ thuật Việt nam.

   - Nghệ sì nó có môt cái  gì rất  tự nhiên.  Ăn uống, nước trà, chơi hoa... rất tinh tế, sành sỏi.  Không phải cố làm ra thế, tự nhiên thế thôi.  Các cụ ta là thế.  Bây giờ khác rồi.  Không có, Dốt. Không ai dạy ... Lo cho thế hệ sau quá !  Muốn học vẽ, không có sách mà học.   Ăn phở lại cho mùi tàu vào, khó chịu quá, không có cái tinh tế của nghệ sĩ.

    - Hội họa rất cần có phê bình.  Nghệ sĩ đẻ ra phê bình.   Phê bình đẻ ra nghệ sĩ.  Nghệ sĩ, sáng tạo, phê bình tổng kết  ra trường phái này, trường phái nọ.  Và giữa hội họa và văn học [chịu] ảnh hưởng lẫn nhau.

   - Việt nam không vẽ chân dung.   Kiêng.  Cho vẽ thì bị thu mất thần.  Tàu có truyền thống này từ lâu đời.  Hiện còn để lại một bức tranh về một họa sĩ đang vẽ một cô công chúa hay hoàng hậu gì đó.  Một ' mai^tre ' râu dài  ngồi vẽ, các cung tần mỹ nữ xúm xít đứng xem.

    Phương Đông  không có ' réalisme '  kiểu tây, nghĩa là vẽ giống ' naturalisme ' .  Phương Đông không bao giờ chịu nô lệ sự thật.  Không chủ trương vẽ hình xác, muốn truyền lại linh hồn của tạo vật.

    Việt nam không có' dessin' , vẽ chì tha, ký họa. Phương Đông không có' esprit documentaire '.   Phương tây nó triển lãm ' dessin '  riêng của một họa sĩ và coi là đã đủ là một phòng tranh rồi. Phương Đông vẽ là vẽ ngay trên lụa, đục ngay vào gỗ, vào đá .

    Thời Phục Hưng, Tây đã chịu ảnh hưởng phương Đông.   Do' route de soie ' , tranh vẽ Tàu đã  sang Tây lâu rồi.

   Phục  Hưng không hề   ảnh hưởng tới Việt nam.   Việt nam chỉ chịu ảnh hưởng tranh của Tây [vào] thế kỷ XIX, XX thôi.

   Tính dân tộc là bản chất của nghệ thuật.  Thằng Tây sang Tàu học lối vẽ  Tàu, dù thành thạo đủ ngón, vẫn không vẽ ra được như tranh Tàu.

   - Mỗi họa sĩ có một ' univers'  của nó.  Để thực hiện cái 'univers' ấy có cần vẽ cái này, cái kia, dùng chất liệu này, chất liệu khác. Mình coi sơn mài là quốc họa là vô nghĩa.  Phê bình theo ' sujet'  là không đúng.  Hội họa phê bình xã hội khác.   Thời Hitler chiếm đóng' palette' của Picasso toàn màu tối, sau giải phóng, ' palette' màu tươi sáng.

   - Việt nam xưa thế mà tinh tế : có cái kiến trúc vui  [proportion heureuse] .  Có kiến trúc buồn .  Có kiến trúc nghiêm trang, khắc khổ.

   - Vừa rồi, nó bảo tao  khai thành tích để phong giáo sư, phó giáo sư hay khen thưởng nghệ sĩ ưu tú.  Tao không thèm, gởi trả lại giấy tờ ngay lập tức.  Phó chứ đến giáo sư tao cũng coi ra cái gì.  Cho đi nước ngoài, bắt làm hộ chiếu,  tao không thèm.  Gọi cả nước Liên Xô sang đây tao dạy cho, việc gì tao phải đi học Liên Xô.

    - Nghệ sĩ là người sáng tạo theo tài năng, sở trường của mình, không cần biết giá trị đến đâu, thế nào.  Nhưng thằng' critique' thì phải làm công việc đánh giá, xếp hạng theo vị trí của mỗi nghệ sĩ trong lích sử nghệ thuật.  Cần có một cuốn ' Nhà văn, tư tưởng và phong cách trong hội họa ' '.  Mày làm được đấy.  Mày đi vào hội họa đi.  Hiện nay trong hội họa toàn thằng ngu, không có chữ.

    Mày cứ viết luôn về cái ' rencontre'  của mày với Lưu công Nhân cũng thành một bài có giá trị đấy , 2 ' mai^tre' gặp nhau . ..

     [ Lưu công] Nhân nói đến đó, thì có  1 người đến nhờ vẽ bìa sách. Nhân lấy chì sáp viết thoắng một chữ, rồi lấy bút lông chấm mực vạch đè lên trên mấy nét.  Xong rồi, nói :

    Thế mà người ta khen đẹp đấy và tới tấp đến nhờ tao vẽ bìa.'

   Thấy đã muộn , tôi đứng lên đi về.  Lưu công Nhân nói :

   ' Phải có  'équipe' , có bè, có cánh, có  ' thế '.  Thí dụ Hoàng ngọc Hiến bị đánh thì có Nguyễn Tuân đứng lên bênh vực. Và phải có giới thiệu nhau, bình luận sáng tác của nhau .'

   Nhớ lại ngày xưa, đã có lúc  tôi định xin học họa.  Nếu học, thì cũng cùng 1 khóa với [Lưu công] Nhân  và trở thành đồng nghiệp của hắn.  Không biết số phận sẽ ra sao ?  

                                                     ***

   Sau cuộc gặp gỡ đầu tiên ấy, thỉnh thoảng vào Sài Gòn, tôi  lại đến Lưu công Nhân chơi.

    Mấy  năm nay, hắn yếu đi nhiều.   Bị chứng run, gọi là bệnh liệt rung [ parkinson ] . Chân tay run rẩy đi đứng khó khăn.  Nhưng hắn vẫn vẽ.  Hắn tặng tôi một tập tranh, chỉ đề mấy chữ  vẽ, vẽ, và vẽ...

    Hôm ấy,  tôi đến [Lưu công] Nhân.  Đấu vào đầu năm 2002.  Hắn nói, nhiều khi đứng mãi mà không nhấc chân đi được.  Tay run 

    ' Nhưng tao vẫn vẽ.  Renoir vẽ cho đến lúc chết. Lãi bị ' goutte'  không vẽ được, người ta phải buộc bút vẽ vào chân để vẽ.
    Các thế hệ họa sĩ thường hay kỵ nhau.  Renoir nổi tiếng trước Matisse.    Khi nổi danh Matisse đem tranh đến cho Renoir xem, Renoir chê không ra gì.  Picasso cũng thế, không 
chấp nhận thế hệ sau mình.
   Mình sang Ba lan, có một tay họa sĩ hỏi, ở Việt  nam có phê bình hội họa không.  Tao  bảo có, rất ít.  Tay họa sĩ Ba lan  nói, thế  là hạnh phúc.  Ở Ba lan, một họa sĩ có hàng trăm thằng phê bình. Sợ quá !  Khổ quá ! Có ít phê bình là hạnh phúc đấy !'
    
     Lưu công Nhân cho dân tộc Việt nam bao giờ cũng mô phỏng nước ngoài, xưa là Tàu 

   - ... kể cả tranh khắc gỗ làng Hồ hay hàng Trống cũng chịu ảnh hưởng Tàu  [đấy là những
' mai^tre ' vẽ chứ không phải dân gian].  Sau này, bắt chức Tây, bắt chước Mỹ, Việt nam không có 'création'  hoàn toàn.  Bắt chước không đạt tới nơi , thì thành bản sắc Việt nam, thành hồn Việt nam.  Trong đầu mỗi họa sĩ Việt nam, thế nào cũng có một mẫu ngoại quốc. Nhưng khác ngoại quốc là có cái hồn Việt nam.

     Lịch sử hội họa Việt nam không phải bắt đầu, từ khi có trường Mỹ thuật Đông Dương mà có từ tranh khắc gỗ, vẫn gọi là tranh dân gian , mà là họa sĩ hẳn hoi, phải làm bản vẽ ngược lên gỗ, mới khắc được thành bản in chữ.

    Tàu nó khắc ngà voi, rất nhiều tầng lớp vào nhau, rất tinh vi.  Ta không bắt chước được.  Còn  thì bắt chước  tuốt :  kiến trúc,  chạm gỗ, ngói âm dương, tượng Kim Cương, phật Quan Âm...

    Trẻ con vẽ là họa trẻ con.  Không nên cho trẻ  con vẽ đã là có năng khiếu.   Phải trưởng thành mới biết.  Vì vấn đề là mắt, không phải là trí óc như Văn, Nhạc.  Thần đồng không có ở hội họa.  Lớp trẻ bây giờ không có ngoại ngữ, không phát triển được.  Phải tiếp xúc với nước ngoài mới mở rộng được tầm mắt ...' 

    Lưu công Nhân nói liên miên.  Vả lại, tôi có biết gì về hội họa đâu mà [nghe].  Cho nên, vẫn chỉ có một thằng  độc thoại.   Mà hắn thì chỉ cần có một đối tượng nào đấy, để trút ra những suy nghĩ của mình.

                                                ***

   Mấy năm nay,  Tôi không có dịp gặp [ Lưu công] Nhân lần nào nữa. hắn không còn ở Sài Gòn mà đã lên Đà lạt.  Nghe nói ở đấy, hắn có 1 biệt thự rất đẹp.

    Mùa xuân năm nay, tôi vào Sài Gòn, bỗng được tin Lưu công Nhân mất.  Buồn vô cùng.  Cứ thấy hụt hẫng, trống vắng thế nào !'

    Nhớ lần gặp gỡ đầu tiên của chúng tôi ở Sài Gòn, [Lưu công] Nhân có ý muốn tôi ghi lại cuộc trò chuyện hôm ấy.

    Nguyện vọng đó của Nhân, tôi đang thực hiện đây.
   Tiếc rẳng [Lưu công] Nhân không còn sống để mà đọc !

----
*  [...]  chữ của người biên tập [BT]


       QUAN HOA, CUỐI MÙA THU NĂM 2006
          SÀI GÒN CUỐI XUÂN NĂM 2007
   
       nguyễn đăng mạnh