VIRGIL GHEORGHIU

(Ghi chép về họa sĩ Dương Bích Liên)

Ý Nhi

1.

Một căn phòng khoảng 20 mét vuông, liền kề những căn phòng khác trong một ngôi nhà cũ ở phố Bà Triệu, Hà Nội, không bàn ghế, không giường tủ, không tranh ảnh là nơi Dương Bích Liên đã sống gần như trọn vẹn cuộc đời mình, cho đến lúc ra đi.

2.

Người ta thường thấy ông đi dọc theo các con phố, rà sát vào các bờ tường, dáng liêu xiêu, lặng lẽ. Không nhìn ai.

Có lần, tôi gặp ông ngoài phố. Đó là một chiều đông giá lạnh, gió thổi ào ào qua các rặng cây xà cừ, cây sấu nơi góc đường Bà Triệu - Hàm Long. Ông mặc một chiếc áo nhung màu vàng nhạt, đã cũ và khá mỏng, để đầu trần, tay cầm chiếc can nhựa lớn. Ông bảo với tôi ông đi mua rượu. Thấy tôi nhìn chiếc can, ông mỉm cười bảo, mua để uống trong nhiều ngày. Đó là lần đầu tiên tôi được nhìn rõ Dương Bích Liên, nhìn rõ ánh mắt buồn bã mà đầy uy lực trên gương mặt xanh xao của ông. Mỗi lần nhớ đến Dương Bích Liên, tôi lại nhớ đến buổi chiều đó – buổi chiều chỉ có một mình ông giữa phố phường Hà Nội giá buốt. Cô độc. Thách thức.

3.

Một chiều đông khác, anh Dương Tường rủ chúng tôi đến chơi nhà họa sĩ Bùi Xuân Phái ở phố Thuốc Bắc. Chúng tôi gặp Dương Bích Liên ở đó. Mặc dù anh Dương Tường đã giới thiệu Phương Quỳnh, Kim Thư và tôi nhưng Dương Bích Liên một mực gọi chúng tôi là cô Tý, cô Dần, cô Mão. Ông ra phố Hàng Buồm mua một chai rượu ngoại. (Thời bấy giờ rượu ngoại hiếm và đắt. Có điều không có rượu giả). Ông mở rượu và tuyên bố, chỉ có các người đẹp mới được uống. Ông dứt khoát không mời anh Tường.

Rồi chúng tôi kéo nhau đến “Hòn đảo trụi” của ông ở 55 phố Bà Triệu. Bữa đó ông rất vui. Ông nói về gió và biển trong thơ Saint John Perse, nói đến sự bi thảm trong số phận của Maiakovski, nói đến con đường riêng biệt của mỗi người làm nghệ thuật. Ông nhận lời đến ăn bún riêu ở nhà Phương Quỳnh, một phụ nữ nổi tiếng xinh đẹp, thông minh, duyên dáng. Ông cùng Bùi Xuân Phái ăn bún, trò chuyện, trêu đùa bà chủ.

Có người kể, thỉnh thoảng ông ghé lại xóm Hạ Hồi, nơi có nhà của một người bạn, chơi đùa với lũ trẻ. Ông chơi trò đánh trận giả, bắn súng phun nước, làm xiếc… hồn nhiên, nhẹ nhõm. Có người lại kể, trong căn phòng trống trải của ông, nơi góc tường có treo một bức tranh độc đáo. Đó là những vệt màu nguệch ngoạc của một đứa trẻ trên tấm phông lịch bloc cũ. Họ bảo, chính đứa trẻ ấy đã từng là niềm an ủi của ông. Có người nói rằng, cũng trong căn phòng đó, một chiều đông nọ, ông đã ném bộ bàn ghế vào lò sưởi để sưởi ấm cho một người mẫu (chắc chắn là rất xinh đẹp).

Nhưng đó chỉ là những hé lộ hiếm hoi. Nhưng đó chỉ là những khoảnh khắc có sự tham dự của người khác vào cuộc đời ông.

4.

Giọng nói của Dương Bích Liên vướng víu, ngượng nghịu vì rượu, vì tuổi tác và có thể, vì ông ít trò chuyện, ít giao tiếp.

Có lần, ông đưa tay chỉ vào bức sơn dầu vẽ cảnh anh bộ đội gặp cụ Hồ, dựng ở góc phòng, rồi lặp đi lặp lại một câu nói mà thoạt đầu không ai hiểu: “Họ bảo sao anh bộ đội lại nhắm mắt”. Giọng ông ngắc ngứ, trên gương mặt thoáng một ánh cười giễu cợt. Hóa ra, đó là bức tranh ông gửi đến cho một cuộc triển lãm lớn và bị trả lại, bị loại. Họ, chắc ông muốn nói đến một Hội đồng duyệt tranh, một ban tổ chức nào đó. Trước đấy ít lâu, bức Hào hoành tráng, tuyệt vời của ông cũng đã bị loại ở một cuộc triển lãm khác.

Trong một ghi chép của mình, Bùi Xuân Phái đã viết: “Người ta muốn nói đến chữ thoát trong nghệ thuật. Phải cao tay thế nào để thoát ra khỏi cái chất đi thi sợ trượt. Thoát ra khỏi cái chất dự triển lãm sợ bị loại, thoát ra khỏi cái chất muốn bán sợ không bán được”[1]

Dương Bích Liên đã Thoát.

Ở một chỗ khác, Bùi Xuân Phái viết: “Có những tay quả thực là tài năng không có gì. Thế mà ăn to nói lớn khiếp lên được” và: “Đối với những kẻ phê bình láo, kể cả những kẻ nịnh hót để kiếm chác, chỉ nên giữ một sự lặng lẽ khinh bỉ”.[2]

Dương Bích Liên đã Lặng lẽ.

Ông lặng lẽ tạo nên thế giới của mình với Chiều vàng, Chiều biên giới, Chiều quê, Dĩ vãng, Làng ven sông, Lều hoang, Ngày mùa, Hào, Ngõ cụt… Đó là một thế giới giản dị mà sang trọng, êm ả mà hừng sáng, dịu nhẹ mà huy hoàng. Ông đã lưu lại vẻ đẹp trong ngần từ một đời sống đầy cơ cực, dằn hắt, đau đớn.

Người ta thường gọi Dương Bích Liên là họa sĩ của Hà Nội. Tôi nghĩ, ông Hà Nội hơn cả ở những bức tranh thiếu nữ. Cô Mai, cô Yến, cô Tuyết, cô Xuân… rồi Mùa xuân và thiếu nữ, Mùa thu và thiếu nữ, Thiếu nữ áo trắng, Thiếu nữ và hoa cúc trắng, Cô gái và biển, Cô gái bên hồ… Trên gương mặt, trong dáng vẻ của họ mang chứa một vẻ đẹp nhuần nhị, ưu sầu, trang nhã. Họ là Hà Nội của Dương Bích Liên. Của riêng ông.

 5.

Có một bức ảnh chụp Dương Bích Liên và Bùi Xuân Phái vào năm 1984. Trong ảnh, Bùi Xuân Phái mặc sơ-mi dài tay, áo bỏ trong quần, chân mang giày da, ngồi đĩnh đạc trên ghế. Dương Bích Liên mặc sơ-mi ngắn tay, bỏ áo ngoài quần, đi chân đất, tay chống nạnh, đứng bên cạnh. Cả hai đều rất gầy, rất buồn. Cả hai cùng nhìn về một nơi nào đó, rất xa, vượt qua chúng ta.

Nếu như Bùi Xuân Phái có một gia đình đông vui thì Dương Bích Liên chỉ có một mình. Nếu như Bùi Xuân Phái hiền hòa, quảng giao, dễ hòa nhập với xung quanh thì Dương Bích Liên lại kỹ càng, khe khắt, thậm chí khó chịu.

Nếu như Bùi Xuân Phái vẽ rất nhiều chân dung văn nghệ sĩ thì Dương bích Liên chỉ vẽ vài bức. Nếu như Bùi Xuân Phái vẽ rất nhiều bức tự họa qua nhiều năm tháng, nhiều cảnh huống, nhiều trải nghiệm thì Dương Bích Liên dường như chỉ vẽ một bức duy nhất vào cuối đời. Trong tranh, một người đứng trơ trọi như chiếc bóng dưới một tán cây mùa đông.

Mặc dù rất khác nhau, họ là hai người bạn.

Hai bức chân dung Dương Bích Liên của Bùi Xuân Phái đã hiển hiện khuôn mặt cô quạnh, buồn đau của bạn. Và, bức chân dung Bùi Xuân Phái của Dương Bích Liên cũng hiển hiện vẻ giằng xé, thảng thốt của người họa sĩ. Họ đã bên nhau qua những thăng trầm của một giai đoạn sống nhiều khắc nghiệt.

6.

Việc Bùi Xuân Phái ra đi vào tháng 6/1998 chắc chắn có phần ảnh hưởng đến tâm trạng của Dương Bích Liên khi ông phát bệnh vào tháng 12 năm đó. Ông từ chối ăn uống, từ chối chữa trị. Ông hủy bỏ những tài liệu, những ghi chép của mình. May mắn cho chúng ta là tất cả tranh của ông đã nằm ở nhà bạn hữu và các nhà sưu tập. Dương Bích Liên bình tĩnh nhìn cuộc ra đi của mình – cuộc ra đi của một “Thiên nhiên cô độc”, theo cách nói của nhà phê bình mỹ thuật Thái Bá Vân. Trước lúc mất 10 ngày, Thái Bá Vân đã viết về Dương Bích Liên: “Nghệ thuật của anh là một thế giới sang trọng, miên man tri thức… Chúng ta nhận ra một nhân cách thẩm mỹ có uy quyền, tự trọng… Ở đấy, tranh chấp và thù hận được từ bỏ. Ở đấy, có sự chinh phục của cuộc sám hối bình an, có cái im lặng cao thượng.” [3]

Vào ngày 9-12-1988, Dương Bích Liên nói với người bạn vong niên, nhà nghiên cứu triết học Nguyễn Hào Hải, về việc đưa tang ông: “Đưa tang, có lẽ chỉ cần đặt quan tài lên một cỗ xe ngựa đơn sơ, và rời thành phố vào sáng sớm, theo tiễn, chỉ cần một đứa trẻ ăn mặc chỉnh tề”[4]. Dương Bích Liên trút hơi thở cuối cùng vào lúc 9 giờ sáng ngày 12-12-1988 tại căn nhà 55 phố Bà Triệu, Hà Nội.

Dương Bích Liên đã không ngừng chuẩn bị cho cuộc ra đi này. Cuộc ra đi nhẹ nhàng như chưa hề sống nặng nhọc, đau khổ. Nó giống như hội họa của ông, nơi ”tranh chấp và thù hận được từ bỏ”.

Ý NHI

[3] và [4] Nguyễn Hào Hải - Trần Hậu Tuấn, Dương Bích Liên, NXB Mỹ thuật, 2003