Cho đến thời điểm này, mặc dầu ông đã khuất nhiều năm nay nhưng những công trình biên khảo nghiên cứu công phu độc đáo của Dã Lan- Nguyễn Đức Dụ về gia phả vẫn được coi là nhà phả trạng lớn nhất Việt Nam! Đọc cuốn hồi ký của cụ Nguyễn Hiến Lê, số chữ cụ dành cho ông không nhiều nhưng sao cứ ám mãi vào người đọc hình ảnh một ông già râu tóc bạc cả, di chuyển trong thành phố rồi đi xa hơn nữa ra mấy tỉnh phụ cận Sài Gòn mà toàn đạp xe đạp kể cũng kỳ...

 Lạ hơn, ông cụ không quản mệt nhọc vì ông đang có niềm vui trong lòng, niềm vui mà những người khác khó lòng mà có được, hơn cả cái sướng của những người, những dòng họ được ông gây và tạo cho một cuốn phả! 

Cách viết của Dã Lan thật duyên dáng độc đáo ông mô tả phong tục ở từng nơi từng con người qua các thời đại lịch sử thật khéo và hấp dẫn.

 Lúc sinh thời người viết cuốn hồi ký này đã có lần để suốt cả một tuần lễ đọc đi đọc lại văn của Dã Lan và tập viết theo kiểu Dã Lan nhưng đành chịu thua lối viết giản dị trong sáng mà chững chạc mà không biền ngẫu của Dã Lan! Nơi chôn nhau cắt rốn của ông không phải phương Nam mà là miền Bắc. Làng Thượng Cốc, huyện Gia Lộc, Hải Dương

. Cha là cựu công chức thời Pháp. Mẹ họ Bùi quê ở Phương Điếm cùng huyện. Ông là lớp hậu sinh, gần như thế hệ chót của những người đi mở đất vào Nam làm ăn đầu những năm năm mươi. Như một thứ tiềm thức lặn bám vào ông dai dẳng, thứ tiềm thức ấy bắt đầu cựa quậy trước sự thật xứ Nam này việc làm phả quả là còi cọc.Liên miên tao loạn. Trập trùng không dứt chuyện nhà tan cửa nát... 

Chuyện người ta sao nhãng việc làm phả lập phả cũng là điều dễ hiểu. Ông bàng hoàng. Nhưng ông không hoảng hốt... 

Ông rời cái chân thủ thư thư viện trường Đại học Kiến trúc Sài Gòn để chuyên tâm với việc làm phả lập phả. Đó là những năm đầu sáu mươi. Hàng chục rồi hàng trăm gia đình dòng họ được ông bỏ công sức lập phả... Họ mừng nhưng nỗi mừng ấy ở ông lớn hơn. 

Niềm vui thường tìm thấy ở những tấm lòng tận tụy dâng hiến... Ông từng viết như thế này khuyến người và hình như cũng cổ vũ cho chính mình nữa: Nôm na gọi có mấy lời/ Nhắn ai nòi Việt ngàn đời đừng quên/ Chữ rằng “Mộc hữu bản, thủy hữu nguyên’’/ Người mà bỏ gốc sao nên thân người... 

Nhưng như vậy thì chả có chi đáng nói. Bất quá là ngợi khen một con người hằng tâm mặc dầu ông không hằng sản. Ông phải chịu cực rất nhiều, gia đình trở nên túng thiếu từ cái đận bỏ việc đi lập phả cho thiên hạ. Gia phả ở nước ta đã có từ lâu, ý nghĩa và lợi ích của việc làm phả thì thiên hạ đã rõ. Nhưng cái gì là đặc điểm của gia phả Việt Nam?

 Xây dựng một cuốn gia phả như thế nào cho khoa học và thiết thực? Ông từng bộc bạch: lối chép sử ta thường dập khuôn theo lối chép biên sử của Trung Quốc cũng có khi những việc ấy chưa từng nghe ai nhắc tới. Một lẽ nữa các sử gia nói chung cũng ít quan tâm đến gia phả các dòng tộc, ngoại trừ tông phả tộc phả của các triều đại phong kiến. Ngoài ra tìm hiểu lai lịch cội nguồn có tên tuổi qua gia phả ta mới thấy rõ sự cống hiến vô bờ bến của dòng tộc ấy.

 Vốn tiếng Pháp, tiếng Anh và chữ Hán khá điêu luyện, đã khiến ông bừng tỉnh ra nhiều điều khi nhìn ra xa hơn...

 Ông dõi ra xứ Bắc, chiêm nghiệm lịch sử sâu hơn qua những thư viện Sài thành bấy giờ không thiếu những kho sách tầy tặn nghiêm chỉnh. Ông tham khảo dõi theo việc làm phả ở xứ Trung Hoa từ cổ đến kim. Rồi ở bên Tây phương, Âu châu như Anh, Pháp, Mỹ, La Mã...

 Có gia phả không và người ta làm phả như thế nào. Rồi ấn Độ và Nhật Bản cái sự làm phả ra làm sao? vv...và vv... Qua tư liệu và việc trao đổi thư từ với những nhà làm phả nổi tiếng ở Pháp, Mỹ... (thời đó mà có sự giao lưu như vậy kể cũng đáng nể) trên cơ sở nguồn lẫn nền tư liệu sẵn có và đặc thù của gia phả Việt, ông đã làm cái việc “ nối mạng’’ đặt gia phả Việt Nam vào cái nền chung của gia phả thế giới.

 Ông đã cho công bố công trình “Gia phả, khảo luận và thực hành”. Mặc dù lần xuất bản đầu tiên bằng Việt ngữ năm 1972 ( chưa phải những lần sau được nước ngoài tái bản. Và sau năm 1975 chính thể mới đã ba lần tái bản tác phẩm tày tặn công phu về tư liệu chắc rõ nghiêm cẩn về kiến giải này) nhưng công trình của Dã Lan- Nguyễn Đức Dụ ngay lập tức có tiếng vang xa :

“Lần đầu trong lịch sử gia phả Việt Nam gặp gia phả quốc tế. 

Riêng nước Mỹ đã cử ngay một phái đoàn giáo sư đại học tới Việt Nam xin gặp cụ Dã Lan sau khi tác phẩm của cụ được Viện Đại học Brigham Young nhìn nhận là một tài liệu rất hữu ích. Cho tới nay cụ Dã Lan vẫn nhất định từ chối mọi sự tài trợ của ngoại quốc và vẫn mong sẽ được sự giúp đỡ của người Việt Nam để xuất bản tác phẩm của cụ hầu phổ biến một ngành nghiên cứu văn hóa dân tộc cổ truyền vẫn được nhiều quốc gia xem là một khoa học (Chính Luận, chủ nhật 24-7-1972).

 Bao năm rồi mà giới nghiên cứu vẫn phải lật lại những chương của cuốn sách như:

 Nguồn gốc ngành gia phả Á Châu/ Ngành gia phả học Âu Châu/ So sánh và phân tách quan niệm của Đông và Tây trong việc lập phả/ Vấn đề gia phả ở miền Nam/ Sự chuyển mình của gia phả Việt Nam/ Những nét đặc thù của vài cuốn gia phả cũ và mới/ Tình hình gia phả ở miền Bắc/Cách thức lập một cuốn phả mới vv... và vv...

 Riêng công trình này của Dã Lan đã đoạt giải văn học nghệ thuật của chính quyền cũ về bộ môn gia phả. 29 cơ sở văn hóa nước ngoài có lưu trữ một số công trình nghiên cứu của Dã Lan đặc biệt là cuốn Gia phả khảo luận thực hành. Cái tên Dã Lan Nguyễn Đức Dụ đã được đưa vào cuốn Nhân vật Việt năm 1973 và cuốn Who’s Who in Vietnam ( Saigon , 1974.)

 Quả là những cuốn sách không phải đọc một lúc đọc một thời như cuốn của Dã Lan- Nguyễn Đức Dụ bây giờ đang trở nên thưa vắng hiếm hoi. Ta hãy cùng chia sẻ thưởng lãm với những nhận xét “Nghiên cứu cẩn trọng bút pháp có vẻ sử gia nhưng lại diễn tả với bút pháp văn chương nên những tác phẩm của Dã Lan có phong cách riêng khác với những cuốn gia phả cổ truyền. 

Dã Lan Nguyễn Đức Dụ đã kế thừa truyền thống lâu đời về gia phả đã tồn tại ở Việt Nam hơn một ngàn năm mà còn chỉnh lý và tổng kết lại kiến thức về môn học này so sánh với những phương pháp nghiên cứu của phuơng Tây lý luận hóa và phong phú thêm phần di sản quý báu của dân tộc Việt Nam. 

"Là một phụ nữ, tôi thích phương pháp nghiên cứu và quan điểm của nhà khoa học này không ép buộc gò bó trong lề lối cũ mà trái lại được xây dựng thêm một quan điểm mới nghĩa là thêm ngành ngoại tức là thêm đàn bà con gái!” -- đó là nhận xét của Litana tức Lý Bảo Thạch, tác giả luận án tiến sĩ về lịch sử Đàng Trong thời chúa Nguyễn. Hiện bà giảng dạy khoa lịch sử và chính trị Trường đại học Quốc gia   Úc .(University of Wollongong Australia) .

“Từ xa xưa nước ta đã có gia phả nhưng nghiên cứu, gia phả Việt Nam và hướng dẫn cách viết, cách xây dựng cuốn gia phả như thế nào ở nước ta thì chưa thấy ai viết thành sách. Sau nhiều năm say mê nghiên cứu ông Dã Lan Nguyễn Đức Dụ đã thực sự trở thành chuyên gia số một ở nước ta về gia phả học. Công trình gia phả khảo luận và thực hành là một tác phẩm có giá trị khoa học và thực hành cao’’ (cố giáo sư Thái Ninh) “

Gần cả đời mình để chuyên tâm miệt mài cho việc sưu tầm biên soạn gia phả các dòng họ ở Việt Nam. Công việc xứng đáng được gọi là vấn tổ tầm tông cho tiền đồ của dân tộc. Thật vậy cho đến nay có lẽ cũng mới chỉ có cụ Dã Lan Nguyễn Đức Dụ dành hàng chục năm trời cho sự nghiệp gia phả học Việt Nam”. (Á Nam Trần Tuấn Khải”)

" ... Tôi đã có nhiều buổi ngồi với GSTS Hoàng Lê, người đã có hàng chục công trình nghiên cứu về cổ văn nổi tiếng. Chính những công trình của nhà nghiên cứu Hoàng Lê đã khiến ông gần gụi với Dã Lan- Nguyễn Đức Dụ trong nhiều năm mặc dầu kẻ Nam người Bắc. Mặc dù địa hạt nghiên cứu của TS không phải là gia phả nhưng có lẽ vì liên tài. Công phu, cẩn trọng... nhà nghiên cứu nào mà lại không có phẩm chất đó nhưng TS Hoàng Lê cho hay vượt lên sự công phu, cẩn trọng ấy Dã Lan- Nguyễn Đức Dụ còn có một tố chất nữa mà không phải nhà nghiên cứu nào cũng có là uyên bác là thông minh.

 Khả năng phân tích tổng hợp khái quát của Dã Lan đã khiến ông không chìm lút trong bể học nói chung cũng như khối tài liệu nói riêng. Cuốn Gia phả khảo luận thực hành, Dã Lan- Nguyễn Đức Dụ đã tham khảo trên 70 đầu sách Việt và nước ngoài. 

Đó là chưa kể những lần tái bản sau này ông còn tham khảo thêm mấy chục đầu sách nữa. Nội việc nghiên cứu kỹ càng công phu gia phả của các dòng họ nổi tiếng như:

" Ngô Vương, Đinh Tiên Hoàng, Nguyễn Kim, Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Nguyễn Xí, Đào Tấn, Vũ Hồn, Mạc Thị, Phạm Ngũ Lão, Phạm Sư Mạnh, Trịnh Kiểm, Nghè Tân, Vọng Sơn Niên phổ, Dương Khuê, Bùi Viện, Trần Trọng Kim, Quang Trung, Hồ Xuân Hương, Vũ Phạm Hàm, Nguyễn Thượng Hiền, Chu Mạnh Trinh, Nguyễn Sinh Huy, Nguyễn Khuyến, Lương Văn Can vv.." -- . đã là sự công phu lẫn vượt thoát rất lớn. 

Cuốn Dõi tìm tông tích người xưa (tập I) số sách mà Dã Lan- Nguyễn Đức Dụ tham khảo đã lên 126 cuốn! 

TS Hoàng Lê cũng cho biết cụ Dã Lan cũng đã định ra ngoài Bắc một thời gian hoặc thường xuyên ngõ hầu đáp ứng nhu cầu của nhiều cơ quan nghiên cứu là để cụ giúp cho việc xây dựng ngành gia phả học ở ngoài này.

 Nhưng do nhiều nguyên nhân trong đó có việc cụ cuối đời vẫn dong xe đạp khắp Sài Gòn như thế một bận bị ngã gẫy chân.Thế rồi liệt không đi lại được mấy năm sau thì mất! TS Hoàng Lê cứ chép miệng than tiếc mãi không thôi rằng có lẽ vì thế nên ngành gia phả học nước mình nói chung hiện giờ vẫn cứ èo uột so với cái mốc từ khi có cụ Dã Lan đến nay hầu như vẫn dẫm chân tại chỗ! 

TS Hoàng Lê cũng than phiền thêm không rõ cuốn Dõi tìm tông tích người xưa ( tập II) và cuốn Lược khảo phổ trạng các nhà văn  (*) rất có giá trị mà đến nay không hiểu vì lý do gì vẫn chưa ra được?

---------
(*) - tác giả Dã Lan- Nguyễn Đức Dụ đã trao bản thảo cuốn này cho trưởng nam  giữ.
 ( hiện định cư ở Mỹ) ( Bt) 

Tôi bàng hoàng đọc lá thư viết tay của cụ Dã Lan gửi cho TS Hoàng Lê trước khi cụ mất không lâu là cái việc cụ nhờ TS hỏi giùm cụ nhà xuất bản nọ là tại sao sách ra muộn vậy!

Kèm theo là bài thơ của cụ Đào Tử Nghi, chắt đích tôn cụ Đào Tấn tặng 

Dã Lan- Nguyễn Đức Dụ: 

Ôi ngọn gió nào đưa hương thảo dã/ Ngỡ là tiên hóa ra lan/ Từ nơi sơn dã mà vương giả/ Lạc chốn lầm than chẳng thở than!

 Xuân Ba

(báo Tiến Phong )



=================