VIRGIL GHEORGHIU

Nhưng Nguyễn Đức Quỳnh rất đáng tưởng nhớ. Vì ông ông ảnh hưởng trên rất nhiều nhà văn thuộc thế hệ sau, đặc biệt là những người từ miền Bắc di cư vào Sài Gòn, dù họ xác nhận hay phủ nhận. Trong khi đó ông vẫn giữ một thế đứng độc lập, ngay trong nhóm Quan Điểm mà ông được coi là một thành viên. Có thể kể nhóm Sáng Tạo, tạp chí Văn Nghệ do nhà văn Lý Hoàng Phong và Dương Nghiễm Mậu chủ trương, nhà xuất bản Quan Điểm, các tờ báo như Dân Chủ của Vũ Ngọc Các, Dân Việt do Đinh Hữu làm chủ bút, Tin Sáng của Lý Đại Nguyên, Sóng Thần của Uyên Thao, vân vân. Đinh Hữu, tức Lương Quân, là một sĩ quan đã tham dự trận Điện Biên Phủ trước khi bỏ cộng sản vào Nam; rất gần gũi với Nguyễn Đức Quỳnh. Ông cũng sống một cuộc đời đạm bạc, sinh nhai bằng ngòi bút, và coi việc chống Cộng là một sứ mạng của đời mình. Trong nhật báo Dân Việt, Nguyễn Đức Quỳnh đã viết một loạt bài không ký tên, được đóng khung như mục Bình Luận của tờ báo, với tựa đề “Làm Gì?” nhại tên cuốn sách của Lenin, bản tiếng Pháp là “Que Faire?”. Những bài này trình bày con đường phải lựa chọn cho nước Việt Nam trong giai đoạn đó. Có lẽ vì tờ báo này không nhiều người đọc, và các bài không ký tên tác giả, cho nên chính các văn nghệ sĩ chịu ảnh hưởng của Nguyễn Đức Quỳnh nhiều người cũng không đọc. Nếu ông ký tên thật hoặc bút hiệu Hà Việt Phương thì chắc nhiều người đã tìm đọc và thảo luận với nhau. Thái độ “ẩn dật” của ông, không dùng một bút hiệu nổi bật được nhiều người kính trọng, cũng có tác dụng ngược ngoài ý tác giả.

Nhiều nhà văn gặp gỡ Nguyễn Đức Quỳnh rồi nghe theo các lời khuyên của ông, có người chống lại. Nhà thơ Kiêm Đạt gọi ông là Sao Bắc Đẩu. Thế Phong đã phê phán ông rất mạnh trong cả một cuốn sách. Nhiều người khác cũng gọi ông là “phù thủy văn nghệ.” Nhà văn Tuấn Huy viết: “Có một người, tôi chỉ được gặp gỡ một lần thôi, và cũng chỉ được nghe ông nói một vài câu thôi, nhưng ảnh hưởng đến tôi mãi mãi… Người đó là Nguyễn Đức Quỳnh.” Trong đời sống văn học ở miền Nam Việt Nam suốt 20 năm chỉ có Nguyễn Đức Quỳnh mới gây nên những phản ứng mạnh và khác biệt như vậy. Ảnh hưởng của Nguyễn Đức Quỳnh thấy rõ sau khi ông qua đời năm 1974, qua lời chứng của nhiều nhà văn, nhà thơ thuộc thế hệ sau ông.

Số báo Văn số tháng 6, năm 1974, do Trần Phong Giao chủ trì, quy tụ nhiều bài viết tưởng niệm Nguyễn Đức Quỳnh. Xin trích một phần mục lục như sau:

Nhìn vào mục lục này chúng ta thấy tấm lòng quý mến của giới văn nghệ miền Nam đối với Nguyễn Đức Quỳnh, cả ba thế hệ từ Vũ Hoàng Chương qua Nguyễn Mạnh Côn tới Dương Nghiễm Mậu.

Trong tạp chí Việt Nam Tự Do, số 25 tháng Sáu năm 1986 ở California,USA, có những bài tưởng nhớ Nguyễn Đức Quỳnh của các nhà thơ đã nổi tiếng trước năm 1975 như Cao Tiêu, Nguyên Sa, Du Tử Lê, Kiêm Đạt; các nhà văn Thanh Nam, Nguyễn Mộng Giác, Cao Thế Dung, Tuấn Huy; cùng nhân sĩ Nguyễn Long Thành Nam, Bác sĩ Trần Ngọc Ninh. [Các đoạn trích dẫn trong bài này có thể tìm trong hai tạp chí Văn và Việt Nam Tự Do kể tên].

Trong tạp chí Văn Dương Nghiễm Mậu viết: "Lúc anh Quỳnh còn sống, đã có người viết về anh; sau này chắc sẽ còn có người viết về anh, nhưng tôi thấy, ai viết một tiểu sử về anh cũng hết sức khó khăn; cho dù đó là những người thân nhất. Một tiểu sử chính xác, đầy đủ về Nguyễn Đức Quỳnh là một điều tôi không hề trông đợi . Mỗi người, tôi nghĩ thế,  có một tiểu sử Nguyễn đức Quỳnh… Với tôi, tiểu sử Nguyễn Đức Quỳnh là một tiểu sử mơ hồ, huyền hoặc, như chính đời sống của ông.” Cũng trong số báo trên, sau khi kể huyền thoại Nguyễn Đức Quỳnh qua sông Đáy nhiều lần, nhà văn Mai Thảo cũng nhận xét: “Sáu mươi năm sống đầy ắp của Nguyễn Đức Quỳnh, bằng một trăm năm của người khác, có những khoảng cách mịt mùng ấy là một số năm, số tháng trống bặt, vô hình tích, chỉ riêng ông biết.” 

Người đời sau có thể ngạc nhiên về những cảm tình và lòng thán phục của các văn nghệ sĩ miền Nam thuộc nhiều thế hệ (1940 đến 1970) đối với Nguyễn Đức Quỳnh. Vì sau năm 1955 ông không làm báo, nhiều khi viết báo cũng không ký tên, và  chỉ xuất bản một cuốn “tâm bút.” Như lời chứng của họ trên các tạp chí Văn, Bách Khoa năm 1974, và Việt Nam Tự Do năm 1986, các nhà văn khính trọng và khâm phục Nguyễn Đức Quỳnh phần lớn vì những lần tiếp xúc với ông, nghe ông nói. Đặc biệt, nhà văn Nguyễn Mộng Giác chưa bao giờ gặp Nguyễn Đức Quỳnh đã viết về ông như sau: “… cho tới lúc ông mất, tôi chưa đọc được cuốn nào của ông. Hai số báo Văn và Bách Khoa tưởng niệm … mới cho tôi biết những bút hiệu khác của ông, tầm ảnh hưởng lớn lao của ông trên văn nghiệp của hầu hết các cây bút tôi vẫn mến mộ.” Nguyễn Mộng Giác viết hai chữ “hầu hết” mà không e ngại. Dù chưa đọc Nguyễn Đức Quỳnh, Nguyễn Mộng Giác cũng biết ông là người “viết và hành động, là … tìm kiếm thường xuyên kim chỉ nam của hành động.” 

Nguyễn Đức Quỳnh không ảnh hưởng trên những người đã gặp ông về phong cách viết cũng như trong cách chọn đề tài để viết, vì ông luôn chủ trương tự do trong văn học, nghệ thuật, gần như tuyệt đối. Nhắc tới cuộc tranh luận thời 1940-45 giữa hai lập trường “vị nghệ thuật” hay “vị nhân sinh,” có lúc ông nói: “Nghệ thuật vị nghệ sĩ.” Chính người nghệ sĩ tự do tạo ra nghệ thuật. Ông rất khâm phục Jean Paul Satrre (Ông viết trong nhật ký: Càng đọc Sartre càng thấy Sartre quả là một Khổng Khâu của thời đại. Sartre là kẻ Sĩ vậy). Nhưng ông hoàn toàn độc lập; không ai có thể nói văn chương Nguyễn Đức Quỳnh có chút màu sắc nào lối “chủ nghĩa hiện sinh” của Sartre.

Ảnh hưởng quan trọng nhất của Nguyễn Đức Quỳnh trên các nhà văn trẻ có lẽ là quan điểm chính trị. Ông bày tỏ thái độ dứt khoát từ bỏ chủ nghĩa Marx mà một thời ông đã tìm học và tin tưởng. Anh ruột của ông, Nguyễn Đức Canh, là một trong số bảy người (trong đó có Ngô Gia Tự) sáng lập “chi bộ Bắc Kỳ” của Thanh Niên Cách Mệnh Đồng Chí Hội (sau đổi thành Đông Dương Cộng sản Đảng, năm 1929, theo Giáo sư Trần Ngọc Ninh, kể lại trong tạp chí Việt Nam Tự Do đã dẫn). Từ thất vọng với Marx, chuyển sang khát vọng “Vượt Marx,” và thành lập “Đệ Ngũ Quốc tế” trong đó không có chủ nghĩa Mác xít cũng không có “chủ nghĩa tư bản.” Những cuốn sách ông viết thể hiện khát vọng lớn lao này vẫn còn trong dạng bản thảo khi ông qua đời, được con cái giữ gìn cho tới tháng Tư năm 1975, hiện không biết đang ở nơi đâu.

Nhưng ảnh hưởng chính trị cũng không quan trọng bằng ảnh hưởng của Nguyễn Đức Quỳnh trên nếp suy nghĩ, trên thái độ sống của các nhà văn, nhà thơ và nhà báo, với ý thức về sứ mạng của mình –  hoặc dùng những chữ như ông thường nói, là ý thức về thân phận của mình. Đó là thân phận người trí thức văn nghệ trong xã hội, trong một dân tộc gọi là “nhược tiểu;” mà ông thường ví với thân phận cô Kiều.  Nhiều nhà văn, thi sĩ, họa sĩ, nhạc sĩ, và các ký giả, tiếp xúc với Nguyễn Đức Quỳnh rồi vì ảnh hưởng của ông nên tin tưởng rằng người văn nghệ phải giữ vai trò độc lập trước mọi thế lực chính trị, kinh tế.  Ông cũng luôn luôn nhắc nhở người văn nghệ phải “sống hết mình với nghệ thuật,” đề cao trách nhiệm của mình đối với xã hội, ngay cả khi phải lựa chọn giữa miếng cơm manh áo, gia đình, và sứ mạng theo đuổi con đường văn nghệ. Ông có đủ uy tín để nói những điều đó với các nhà văn trẻ sau năm 1954 và được họ nghe, vì ông đã có những thành tích trong văn học từ thập niên 1940.

Ông sinh ngày 20-11-1909 tại Trà Bồ - Phù Cừ - Hưng Yên. Lớn lên, ông gia nhập một đoàn lính thuộc địa để  sang Pháp. Nhờ thế có dịp học hỏi rất rộng, đồng thời học được kỹ thuật ngành truyền tin. Về nước, ông từng làm việc nhiều nơi, ở Bưu Điện và trong ngành địa chính, tức là việc quản trị đất đai. Theo ông kể thì trong thời gian này ông đã đi nhiều ở vùng biên giới Trung Quốc – Việt Nam.

Năm 1931 bắt đầu viết, ông cộng tác với Nguyễn Công Tiễu trong tờ Khoa học tạp chí viết các bài về Khoa học phổ thông tại Hà Nội. (Ông Nguyễn Công Tiễu là một lãnh tụ đảng Đại Việt sau này, đã từng vận động cứu ông Ngô Đình Diệm trong khi ông ra Hà Nội, trong tình trạng có thể bị Việt Minh thủ tiêu). Từ năm 1934 Nguyễn Đức Quỳnh viết cho các báo Tiếng Trẻ, Thời thế, Quốc gia.

Theo tài liệu trong blog của nhà văn Thế Phong, ngoài một tập thơ (Mình với Ta, 1930) Nguyễn Đức Quỳnh đã in các tiểu thuyết có tính chất chính trị và xã hội. Thế Phong là tác giả cuốn Nhận diện vóc dáng Nguyễn Đức Quỳnh (in rô nê ô, năm 1962, gồm 50 ấn bản, Loại sách bản thảo Đại Nam văn hiến), ký bút hiệu Đường Bá Bổn. Cuốn tự sự và nhận định này gây sôi nổi trong giới văn nghệ tại Sài Gòn và miền Nam khi được quay ronéo phổ biến hạn chế (theo tác giả, cuốn sách không được bộ Thông Tin cho phép in). Nửa thế kỷ sau, nhà văn Thế Phong cũng là người lưu giữ và phổ biến nhiều tài liệu nhất về Nguyễn Đức Quỳnh trên blog riêng của ông, trong đó có toàn thể cuốn Ai Có Qua Cầu theo bản đã được in. Blog Thế Phong cho biết các sáng tác của Nguyễn Đức Quỳnh trước năm 1945 có một tập thơ Mình với Ta (1930) và những đề tựa sau đây:

Ngoài các sáng tác kể trên, theo blog Thế Phong, trước năm 1945 Nguyễn Đức Quỳnh đã xuất bản nhiều tác phẩm có mục đích phổ biến kiến thức mới cho độc giả Việt Nam, gồm các cuốn sách sau đây:

Nhìn vào danh sách trên, chúng ta thấy Nguyễn Đức Quỳnh không phải là một chuyên gia nghiên cứu về xã hội học, dân tộc học, mà chỉ mang hoài bão giáo dục đại chúng về các vấn đề khoa học, kỹ thuật, dân tộc học, và đặc biệt là về lịch sử loài người, trong khi chính ông không phải là một sử gia chuyên nghiệp. Có thể đặt câu hỏi: Tại sao Nguyễn Đức Quỳnh chú ý viết về lịch sử nhân loại như vậy? Và có thể đoán rằng ông viết lịch sử để có dịp trình bầy quan điểm của ông về xã hội và lịch sử. Nguyễn Đức Quỳnh chịu ảnh hưởng của thuyết Duy vật Lịch sử của Karl Marx, mà vào tuổi 30 ông rất thán phục Marx. Trong thế hệ trước và cùng thời với ông đã có nhiều nhà trí thức Việt Nam “mê” Karl Marx như vậy. Đào Duy Anh chủ ý giới thiệu tư tưởng của Marx qua việc giải thích các từ ngữ, khi soạn các cuốn tự điển Hán Việt hay Pháp Việt. Trong nhóm Hàn Thuyên với Nguyễn Đức Quỳnh, Trương Tửu (Nguyễn Bách Khoa) đã viết phê bình Nguyễn Du và Truyện Kiều, Văn chương Truyện Kiều, cũng với mục đích phổ biến, áp dụng và giải thích chủ nghĩa Marx theo lối riêng của ông, cho người Việt Nam thời đó.

Chúng ta cần nhìn vào hiện tượng này trong bối cảnh nước ta trong một giai đoạn thế giới thay đổi qua một cuộc đại chiến mới, và xã hội Việt Nam cũng đang thay đổi rất nhanh. Thế hệ Phạm Quỳnh, Trần Trọng Kim vẫn còn những nỗ lực phục hồi các giá trị cổ truyền trong lúc cũng giới thiệu văn hóa Pháp. Nhóm Tự Lực Văn Đoàn cương quyết đổi mới, Hoàng Đạo đã trình bầy các khái niệm về dân chủ, dân quyền, tinh thần pháp trị, đề cao cuộc sống có lý tưởng cho thanh niên. Phan Châu Trinh, Nguyễn An Ninh đã cổ động cho tư tưởng dân chủ và xã hội. Chủ nghĩa Cộng sản bắt đầu được truyền bá. Nhiều nhóm đã tổ chức thành đảng, hoặc Quốc Dân Đảng, hoặc Cộng sản đảng, tuyên truyền và sách động các cuộc nổi dậy. Từ năm 1937, cả dân tộc cùng thức tỉnh rất nhanh trước các biến cố trong vùng. Người Việt Nam được chứng kiến cảnh nước Pháp bị Đức đánh bại và phải nhượng bộ Nhật, Nhật Bản hùng cường đối đầu với Nga, Mỹ, xâm chiếm nước Trung Hoa.  Giới trí thức trẻ, nhiều người đã vào đại học, đã tốt nghiệp hoặc mới du học ở Pháp về, đang khao khát phổ biến các kiến thức, tư tưởng mới, vượt lên trên khuôn khổ của những nhóm Nam Phong hay Phong Hóa, Ngày Nay.

Hai tạp chí nổi bật trong giai đoạn Phục Hưng này là Thanh Nghị và Tri Tân. Nhóm Hàn Thuyên trẻ trung hơn, mang tinh thần tranh đấu mạnh hơn, do Nguyễn Đức Quỳnh cùng Trương Tửu thành lập, quy tụ những Nguyễn Đình Lạp, Đặng Thái Mai, Nguyễn Tuân, Phạm Ngọc Khuê, Nguyễn Hải Âu, Lương Đức Thiệp, Nguyễn Tế Mỹ, Lê Văn Siêu, vân vân. Nhóm Hàn Thuyên xuất bản tạp chí Văn Mới, một nguyệt san văn học. Theo Trương Tửu tiết lộ sau này thì Nguyễn Công Tiễu, anh rể Trương Tửu, bỏ vốn mở nhà in trên phố Tiên Tsin- nhờ Nguyễn Đức Quỳnh quen biết Cousseau, là Giám đốc Nha báo chí Tuyên truyền của chính quyền Pháp ở Bắc Việt. Tên Thằng Cu So nhại theo tên Cousseau, cho thấy mối liên hệ gần gũi. Sau năm 1940 Quân đội Nhật vào Đông Dương, Cousseau muốn lấy lòng các nhà trí thức hoạt động tại Việt Nam, trong đó có cả các cán bộ cao cấp của Cộng Sản Đệ Tam.

Những người viết và in nhiều sách nhất trong nhóm Hàn Thuyên là Nguyễn Đình Lạp (tiểu thuyết), Nguyễn Đức Quỳnh, Trương Tửu (lý luận). Lương Đức Thiệp viết Việt Nam tiến hóa sử (1943), Xã hội Việt Nam (1943), Văn học và xã hội (1944). Theo Giáo sư Trần Ngọc Ninh thì Triều Sơn (Bùi Duy Sinh), một người bạn của ông, tác giả Tương Lai Văn Hóa Việt Nam và tiểu thuyết Nuôi Sẹo, là một người gia nhập nhóm này trễ nhất (VNTD, đã dẫn, trang 10).

Nhóm Hàn Thuyên cho thấy một nỗ lực văn chương vượt ra ngoài khuôn khổ Tự Lực Văn Đoàn của thập niên 1930. Các nhà văn Tự Lực Văn Đoàn chú trọng vạch ra những cái xấu ở nông thôn Việt Nam và chế nhạo các hủ tục để thúc đẩy việc thay đổi. Hàn Thuyên không nhắm đả kích những hủ tục mà chú ý đến việc phân tích cuộc sống xã hội cũ với nhãn quan mới, một phần dưới ảnh hưởng Mác xít. Trần Ngọc Ninh nhận thấy các cuốn tiểu thuyết về tuổi thơ của Nguyễn Đức Quỳnh có “những cái gì đặc sắc đầm ấm trong một gia đình thông lưu của Việt Nam giao thời, đã được kể một cách đáng yêu và có phần rí rỏm chứ không bị coi là lố lăng để mà chế riễu,” khác với lối nhìn của các tác giả Tự Lực Văn Đoàn.

Nhiều người cho rằng nhóm Hàn Thuyên theo khuynh hướng Mác xít thuộc Đệ Tứ Quốc Tế. Theo Trần Ngọc Ninh thì ngoài Triều Sơn là đảng viên Cộng sản Đệ Tứ, nhóm Hàn Thuyên chỉ gồm những người “cảm tình” với khuynh hướng Đệ Tứ. Sau này, trong thập niên 1960 tại Đàm Trường Viễn Kiến ở Sài Gòn, khi nói đến đảng Cộng sản, hoặc chính quyền cộng sản ở miền Bắc, Nguyễn Đức Quỳnh không bao giờ gọi họ với danh hiệu “cộng sản” mà luôn luôn gọi là “Đệ Tam,” bọn Đệ Tam, “anh em Đệ Tam,” vân vân. Nguyễn Đức Quỳnh coi chế độ Liên Xô, Stalin và Đệ Tam Quốc tế là phản bội chủ nghĩa của Marx, và đảng Cộng sản Việt Nam phản bội dân tộc.

Nếu Nguyễn Đức Quỳnh có thiện cảm với Cộng sản Đệ Tứ Quốc tế thì có thể chỉ vì Leo Trotsky là một hình ảnh lãng mạn, lôi cuốn, hình ảnh một người làm “cách mạng thường trực,’ nhất là sau cái chết bi thảm của ông do tình báo của Stalin hạ thủ một cách tàn nhẫn là đập búa vào đầu trong lúc ông ngồi bên bàn viết. Nguyễn Đức Quỳnh đã biểu lộ tình cảm này nhiều lần, như khi khuyên nhà văn Kiêm Đạt hãy đặt tên “Nhà xuất bản Bạn Đường,” cái tên Trotsky đã dùng khi sống lưu vong ở Mexico (VNTD đã dẫn, trang 16).

Một điều biết chắc là Nguyễn Đức Quỳnh có nghiên cứu chủ nghĩa Mác xít, một trong những người Việt Nam hiếm hoi có đọc sách Karl Marx. Ông đã dịch bộ Tư Bản, (Das Kapital) của Karl Marx sang tiệng Việt, dịch từ bản tiếng Pháp Le Capital với tên Tư Bản Luận. Ông hoàn tất việc dịch thuật này năm 1950; đã nộp bản dịch cho đảng Cộng sản Việt Nam. Ông biết rằng bản dịch này được Hồ Chí Minh cho đóng hộp gửi sang Nga để chứng tỏ lòng trung thành với Đệ Tam Quốc tế.

Nguyễn Đức Quỳnh cùng các nhà văn khác lập nhóm Quan Điểm, trong đó có Nghiêm Xuân Hồng, Vũ Khắc Khoan, Mặc Đỗ, Lê Văn Siêu. Nhà xuất bản Quan Điểm đã in sách của Nghiêm Xuân Hồng, Vũ Khắc Khoan, Mặc Đỗ, vân vân. Một chủ đề họ đồng ý nêu cao là vai trò của giai cấp trung lưu, còn gọi là tiểu tư sản, đặc biệt nhấn mạnh đến vai trò của giới trí thức dù không kêu gọi “Giới trung lưu toàn thế giới hãy tập hợp lại!” Nêu ra ý kiến chủ đề này là một phản ứng trước chủ thuyết cộng sản, họ coi giai cấp vô sản là đầu tầu của lịch sử; và họ coi giai cấp “tiểu tư sản” không có một giá trị nào, gọi bằng một cái tên bỉ báng là “tạch tạch sè.” Chủ đề của nhóm Quan Điểm là một “viễn kiến” phát xuất từ giới trí thức Việt Nam rất đáng chú ý; vì từ nửa sau thế kỷ 20 thì cả thế giới đồng ý giới trung lưu là đầu tầu trong các cuộc cách mạng dân chủ, sang thế kỷ 21 cảng thấy rõ. Các quốc gia khi đạt tới lợi tức bình quân trên 4,000 đô la một năm thì người dân đều có khuynh hướng nổi dậy đòi dân chủ, tự do. Nhưng trong không khí chính trị và văn hóa ở miền Nam Việt Nam thời gian đó, chính quyền đề cao lý thuyết Nhân Vị, một chủ nghĩa được giới trí thức Công Giáo Pháp đề xướng. Cho nên những nỗ lực của nhóm Quan Điểm không gây được ảnh hưởng, và những người trong nhóm cũng không đủ các kiến thức kinh tế học, xã hội học để khai triển “viễn kiến” này.

Sức hấp dẫn của con người Nguyễn Đức Quỳnh ở Quần Tín mà Mai Thảo nhắc tới vẫn biểu hiện khi ông vào sống ở Sài Gòn. Nhà văn Kiêm Đạt kể lại ông đã hợp tác với báo Đời Mới, ngay sau khi từ chiến khu Bình Trị Thiên trở về thành phố Huế, tháng Tư năm 1954. Sau đó, ông vào Sài Gòn, đến tòa soạn, nhìn thấy Nguyễn Đức Quỳnh “thong dong, thoát sáo trong bộ bà ba mầu nâu” chỉ cho Kiêm Đạt thư viện của tòa báo, nói: “Chưa lúc nào mà chúng ta cần nghiên cứu tư tưởng hơn lúc này.”

Kiêm Đạt nhớ lại Nguyễn Đức Quỳnh đã tổ chức các buổi họp hàng tuần mặt ở tòa soạn Đời Mới, với những người tham dự như Tô Thùy Yên, Nguyễn Khắc Ngữ, Hồ Hán Sơn, Hồ Nam (cũng ký Vương Tân khi làm thơ), Chế Tần Lĩnh, Trần Thanh Hiệp, Quách Thoại, Thế Phong, vân vân. Kiêm Đạt còn nhớ “Bước chân lãng đãng của Nghiêm Xuân Hồng, khuôn mặt huyền bí của Lý Đại Nguyên, chiếc (xe) solex bệnh hoạn của Trần Lê Nguyễn, vân vân. Những nhà văn, nhà thơ trên sau đó cũng họp mặt trong Đàm Trường Viễn Kiến. Ngoài ra còn những người tới trễ hơn như Dương Nghiễm Mậu, Đỗ Ngọc Yến, Trần Dạ Từ, Nguyễn Hữu Đông,Nguyễn Thụy Long, Viên Linh, Đỗ Quý Toàn, Nguyễn Khắc Nhân, Trần Tuấn Kiệt. Khoảng những năm trước sau 1960 Nguyễn Đức Quỳnh lập Đàm Trường ngay trong nhà ông, bên cạnh ngôi chùa Từ Quang do Thượng tọa Thích Tâm Châu trụ trì, trong một ngõ hẻm trên “Đường 20,” tức đường Phan Thanh Giản cũ. Dương Nghiễm Mậu hồi tưởng về căn nhà này: “Sau những chuyện liên can đến những điều thật lớn cho tới những điều thực nhỏ; tôi nhắc tới căn nhà cũ của anh. Ngôi nhà nhìn thẳng ra con hẻm của chùa Từ Quang, căn nhà có một khoảng hiên hẹp, mái ngói thấp và một cây ổi với hàng rào cây.”

Đàm Trường Viễn Kiến họp tại nhà riêng của Nguyễn Đức Quỳnh, sinh hoạt công khai mỗi buổi tối Thứ Sáu thường có hàng chục văn nghệ sĩ đến ngồi trò chuyện, đọc thơ và văn trong nhiều năm trước và sau năm 1960. Đó là thời gian chính phủ Ngô Đình Diệm đang kiểm soát gắt gao cả xã hội miền Nam, các đảng phái chính trị không được hoạt động dù có khuynh hướng quốc gia, chống cộng sản. Phòng hội họp của Đàm Trường Viễn Kiến trông thẳng ra con đường nhỏ trong cái ngõ hẻm Chùa Từ Quang, những cánh cửa gỗ luôn luôn mở rộng, cố ý chứng tỏ sinh hoạt này không có điều gì cần giấu diếm. Nguyễn Đức Quỳnh thường nói công khai rằng ông không coi các ông Diệm, ông Nhu là đối tượng. Đối tượng chính của ông là chủ nghĩa Mác xít, và phe “Cộng sản Đệ tam.” Ông giao dịch với những nhà chính trị như Hồ Hữu Tường, Hồ Hán Sơn, Châu Sơn Thái Vị Thủy, Trần Văn Ân (chủ nhiệm báo Đời Mới), Phạm Xuân Thái và Ngô Trọng Hiếu (hai bộ trưởng thông tin trong chính phủ Ngô Đình Diệm), Bác sĩ Trần Ngọc Ninh, một tổng trưởng Văn hóa Giáo dục thời Đệ nhị Cộng Hòa; nhưng Nguyễn Đức Quỳnh vẫn đứng ngoài các hoạt động chính trị. Ông bị bắt bỏ tù trong “hầm” mấy tháng trước cuộc đảo chánh lật đổ ông Diệm năm 1963, có lẽ vì nhà ông ở bên cạnh các chùa Từ Quang và Giác Minh, nơi hai vị trụ trì Thích Tâm Châu và Thích Đức Nghiệp trong phong trào Phật Giáo thường tiếp xúc với ông. Năm 1964 ông đã nói với Nguyễn Long Thành Nam: “…  tôi không sinh hoạt chính trị. Từ lâu tôi để giành thời giờ và suy tư cho văn hóa.”

Trong Đàm Trường, mọi người được yêu cầu gọi Nguyễn Đức Quỳnh là anh, tất cả mọi người được yêu cầu gọi nhau là anh, em, không có ai là chú, bác. Như chúng ta thấy, khi nhắc tới Nguyễn Đức Quỳnh cả Mai Thảo và Dương Nghiễm Mậu đều gọi là “Anh” mặc dù hai người này tuổi tác cách nhau, Dương Nghiễm Mậu kém thua Nguyễn Đức Quỳnh gần ba chục tuổi, còn trẻ hơn con lớn của ông là nhà văn Duy Sinh. Hai người đóng vai thư ký mỗi tối Thứ Sáu, lúc đầu là Đinh Hữu, sau là Đỗ Ngọc Yến.

Tại Đàm Trường Viễn Kiến, mà cụ Quỳnh nhận chức “thủ từ” (người giữ đền thờ) chúng tôi gặp Đinh Hữu (cũng ký tên Lương Quân), Dương Nghiễm Mậu, Trần Dạ Từ, Viên Linh, Đỗ Ngọc Yến, Nguyễn Thụy Long, Sa Giang Trần Tuấn Kiệt, Nguyễn Khắc Giảng, Đào Mộng Nam, Nguyễn Nghiệp Nhượng, Hà Thế Ruyệt, Nguyễn Nhật Duật, cả các nhà chính trị rất thân với Nguyễn Đức Quỳnh như Phạm Xuân Thái, Ngô Trọng Hiếu (Paul Hiếu). Ngoài các nhà văn, nhà thơ, Đàm Trường Viễn Kiến cũng thu hút nhạc sĩ Phạm Duy, các họa sĩ Nguyễn Trung, Đỗ Quang Em, các nhiếp ảnh gia Nguyễn Cao Đàm, Trần Cao Lĩnh, cũng đều hay lui tới.

Dương Nghiễm Mậu kể: “Khoảng năm 1960-1962, mỗi chiều thứ sáu ở nhà ông, có sinh hoạt của" Đàm trường Viễn kiến". Khoảng tháng 9 năm 1963, ông bị bắt; sau ngày 1 tháng 11 ông được trả tự do. …" Khi anh Quỳnh mất có người hỏi: Nguyễn Đức Quỳnh là ai?" Tôi thấy  không đáng trách, vì đã 20 năm nay, anh đã gần như mai danh ẩn tích; đời sống của anh là một đời sống thanh đạm, cho nên chỉ có những người gặp anh mới biết anh là ai, một ai không rõ ràng. Tôi nghĩ, đến lớp người như tôi; chắc là lớp người chót được biết anh, và từ đó tôi nghĩ:  sau này chắc chắn sẽ có nhiều huyền thoại về anh. Trong bước đầu viết văn, tôi chịu ơn anh đã khuyến khích.  Sau này có gần 10 năm, tôi không gặp anh. Tôi cũng không hiểu vì sao tôi không muốn gặp anh. Nay anh đã mất, nhưng tôi vẫn muốn được dùng hai tiếng "ANH QUỲNH", như khi anh còn sống mà tôi xưng hô, để viết một ít dòng về anh. Điều ấy cũng có nghĩa: "Tôi không quên được anh"!”

Đàm Trường Viễn Kiến là nơi Nguyễn Đức Quỳnh mở cửa mời các nhà văn và giới trí thức tới cùng xây dựng một thứ “Đạo Việt Nam.” Như Nguyễn Mộng Giác viết: “…ông không dùng văn chương như một cách phụng sự cái đẹp.” Từ Thằng Kình cho tới Ai Có Qua Cầu, Nguyễn Đức Quỳnh viết để phụng sự một thứ khác văn chương, gọi nó là một thái độ sống, một “đạo” hay một ý thức hệ cũng được.

Trong bài tưởng niệm Nguyễn Đức Quỳnh sau tang lễ, năm 1974, nhà văn Nguyễn Mạnh Côn đã nhận xét: “Ông Quỳnh mất là chấm dứt một thế hệ (những) người theo đuổi mộng tưởng vĩ đại.” Mộng tưởng vĩ đại của Nguyễn Đức Quỳnh là xây dựng một “ý thức hệ” vượt trên chủ nghĩa Mác xít mà Cộng sản Việt Nam theo đuổi. Mối quan tâm của ông không phải là Hồ Chí Minh hay Ngô Đình Diệm, mà là tìm một con đường đi cho dân tộc, cũng như loài người. Thế hệ trước ông đã có nhiều người nuôi giấc mộng lớn đó. Phan Bội Châu đã tâm phục Chủ nghĩa Tam Dân khi thành lập Việt Nam Quốc Dân Đảng. Phan Châu Trinh đã chọn không ngần ngại con đường Dân Chủ, Dân quyền. Trước năm 1940, những nhà cách mạng như Lý Đông A đã sáng tạo “Chủ nghĩa Duy Dân,” Trương Tử Anh đã đề thuyết “Dân tộc Sinh tồn,” vân vân. Tại miền Nam, Đức Thầy Huỳnh Phú Sổ khai sáng Phật Giáo Hòa Hảo cũng đi trên một con đường tương tự.

Những dự án lớn về học thuyết, tư tưởng đó đều là phản ứng đối với hành động tuyên truyền chủ nghĩa Cộng sản, từ thập niên 1930. Cộng sản Đệ tam đã biến chủ nghĩa Mác xít thành một thứ tín ngưỡng, với những tên tuổi của Marx, Lenin như các vị thánh, hứa hẹn một thiên đường là Liên bang Xô viết. Những nhà cách mạng Việt Nam biết ý thức hệ cộng sản không thích hợp với cuộc tranh đấu của dân tộc, họ thấy nhu cầu đề xướng ra những chủ nghĩa, những ý thức hệ khác cộng sản.

Từ năm 1954, khi nước ta bị chia đôi, vấn đề ý thức hệ càng sôi nổi. Vì thế giới đang sống trong một cuộc “chiến tranh ý thức hệ,” giữa khối cộng sản và hệ thống kinh tế tư bản. Nếu bên cộng sản họ có chủ nghĩa Marx làm căn bản ý thức hệ, thì phe bên này có cái gì? Các đảng chính trị  vẫn giữ các lý thuyết Tam Dân, Duy Dân, hay Dân tộc Sinh tồn, chính quyền miền Nam lấy lý thuyết Nhân Vị làm tiêu chuẩn. Ông Ngô Đình Nhu và các bạn ông đã mô phỏng chủ nghĩa Nhân Vị (Personalisme) của Emmanuel Mounier (1905–1950), đã được những triết gia như Gabriel Marcel, Jacques Maritain khai triển. Tư tưởng của họ ảnh hưởng trong giới trí thức Công giáo Pháp và Việt Nam qua tạp chí Esprit. Chủ nghĩa Nhân Vị của Mounier hoàn toàn thuộc phạm vi triết học, nhưng được phong trào Lao Động Công Giáo coi như kim chỉ nam nên có thêm đặc tính “dấn thân.” Những nhà trí thức ở miền Nam không theo đạo Công Giáo và đứng ngoài chính quyền cũng nuôi mộng lớn xây dựng một “ý thức hệ” mới. Cùng thế hệ với Nguyễn Đức Quỳnh có các “lý thuyết gia” như Hồ Hữu Tường, năm 1964 ông chủ trương tạp chí Hòa Đồng sau khi từ Côn Đảo trở về. Nguyễn Mạnh Côn cũng là một người từng đi tìm con đường lớn như vậy, diễn tả qua hình thức tiểu thuyết. Sau đó đến Lý Đại Nguyên, với bộ sách Tổng Thức Vận, muốn trình bầy một hệ thống tư tưởng bao trùm mọi lãnh vực sống trong nhân loại, được các bạn hữu in ronéo xuất bản năm 1965.

Mối thao thức xây dựng ý thức hệ còn nổi lên tại Việt Nam một lần nữa, từ năm 1990 sau khi chế độ cộng sản sụp đổ ở Liên xô. Giới trí thức Việt Nam, nhất là ở miền Bắc, bỗng nhiên tỉnh dậy sau một giấc ngủ dài, nhìn thấy ý thức hệ cộng sản trong thực tế chỉ là một tòa lâu đài bằng cát, đã sụp đổ khi hệ thống kinh tế thất bại. Người ta biết rằng tin theo chủ nghĩa cộng sản là đã lầm đường, nhưng không biết từ nay về sau sẽ đi theo con đường nào. Nhiều người đặt thẳng câu hỏi: Lấy cái gì làm ý thức hệ mới thay thế cho chủ nghĩa Marx?

Một điều giới trí thức nước ta không biết, là ngay trong thời gian “Chiến tranh Lạnh,” mà chúng ta gọi là “Chiến tranh ý thức hệ,” từ giữa thập niên 1950 giới trí thức quốc tế đã nhìn ra “Thời đại của ý thức hệ  đã chấm dứt”, đặc biệt ở các nước nói tiếng Anh.

Cuối cùng, chúng ta phải nhắc tới Nguyễn Đức Quỳnh khi nói đến văn học ở miền Nam Việt Nam từ 1954 đến 1975, vì ông có ảnh hưởng trên rất nhiều văn nghệ sĩ trong giai đoạn đó. Lớp người trẻ được ông khích lệ, bị thu hút vì nhân cách và kiến thức rộng rãi của ông, những người cùng tuổi cũng kính trọng ông. Cuốn sách Ai Có Qua Cầu của ông đáng được phân tích để tìm hiểu tâm trạng của các người trí thức yêu nước ở miền Nam sau khi nước Việt Nam bị chia đôi. Đó là một đề tài đáng viết trong tương lai.

======================