Thi nhân & thi ca ... : bích khê - bài : lê ngọc trác

 THI NHÂN - THI CA & CẢM NHẬN  / LÊ NGỌC TRÁC -
NXB VĂN HỌC, HÀNỘI 2013 


     Lời dẫn .-   Thi nhân - thi ca & cảm nhận / Lê ngọc Trác -   bàn về 18  nhà thơ , từ tiền chiến đến đương đại : Bích Khê,  Đinh Hùng, Hồ Dzếnh, Hoài Khanh, Kiên Giang - Hà Huy  Hà , Ngũ Hà Miên, Nguyên Sa, Nguyễn Vỹ, Quách Tấn, Phạm công  Thiện, Tế Hanh,  Thế Phong, Thanh Thảo, Trần tuấn Kiệt, Trần ngọc Hưởng,  Trần hoàng Vy, Vũ đức -Sao Biển .

     - một số bài trước khi in  sách, đã đăng tải trên web Newvietart.com / Từ Vũ  ( France ), như bài viết về  Thế Phong .     Một   điều rất lạ  đáng  khâm phục , ấy  là  cách viết , có  ghi sách tham khảo,  tác giả  chỉ dùng tới  khi thật cần thiết phải  trưng dẫn -  còn -  tự thân bày tỏ nhận xét riêng,  chiếm nhiều trang  về các  tác giả đề cập.   Ông bàn tới 6  tác giả tiền chiến,  12 hậu chiến   đã vững vàng chân đứng  chỉ có  9 -   còn ba phương danh,  có thì   có đấy - theo tôi - có chân  đứng  thì chưa.  Đó là  Trần ngọc Hưởng, Trần hoàng Vy  , Ngũ hà Miên ,  người sau cùng được Nguyễn đình  Tuyến  đưa vào '  Những nhà thơ hôm nay '  ( Saigon 1967 ).

     - nói vậy , tôi chi ghi  cảm nhận riêng  , chẳng lẽ ' Thi nhân Việtnam /  Hoài Thanh + Hoài Chân'  được viết ra toàn là  thi sĩ  hàng đầu  -  được vậy  - hẳn  không thể không  cậy  nhờ  một số ' tay làm thơ mà tây Phú lãng sa  gọi là   versificateur làm  trái độn  đấy ! ' .  

     - một tập  biên khảo viết với sự cố gắng hoàn toàn văn nghệ, không  giống  một số sách ' thương mại hóa  phê bình giới thiệu,  sổ tay văn học'  hoặc ' làm tuyển tập thơ nhiều  tác giả ' như  nữ sĩ
 Hoàng hương Trang, thi sĩ Phổ Đức v.v. ...   -  '  tác giả   được in  bài  + chân dung ảnh -  khi đã
 ' đóng  lệ phí + bài  gửi '-thì  phương danh mới được xuất hiện trong   '  Văn thơ giữa đời thường ( Sổ tay thơ '   /  Nguyễn lang Quân chẳng hạn. ( Nxb  Chi nhánh nxb Thanh niên tại tp. HCM , 2004).

     - chúng tôi giới thiệu  tập sách mỏng ( 150 trang )  dày giá trị văn chương ,  một cây viết phê bình  thơ  rất hiếm,  đáng  được  xưng tụng  !

     ĐƯỜNG BÁ BỔN
     SAIGON, MAY , 19, 2013 



                      1.- BÍCH KHÊ: NGƯỜI CÓ NHỮNG CÂU THƠ HAY NHẤT VIỆTNAM
                                            bài :   lê ngọc trác 



     Cách đây  gần 50 năm, tôi và bạn bè tôi còn là học trò lớp nhất trường làng, chúng tôi say mệ và thuộc lòng bài thơ Làng em của thi sĩ Bích Khê :

                      Nơi đây : Làng cũ  buồn thu quạnh
                      Anh có khi nào trở lại chưa ? 
                      Ngày đi chậm lắm . Dòng sông biếc 
                      Cùng sáng trong trời sợi sợi mưa 

                      Nơi đây: Thành phố đời ngưng mạch
                      Mấy nàng lưu khách vẫn buồn mơ
                      Đường lên hội quán sương khuya xuống 
                      Đâu mấy chàng trai dõi nhớ hờ ?  

                      Anh có khi nào còn trở lại 
                     Chờ lúc hoàng hôn trăng đã lên 
                     Tìm ngõ nhà em anh sẽ thấy 
                     Khóm lan thơm nặng khi ưu phiền

                     Là lúc đêm về trên mái ngói 
                     Những nhành nhãn muộn cánh dơi lay
                     Em đang nổi bệnh trong phòng vắng 
                    Tình đậm theo trăng sáng sáng đầy ...
                       BÍCH KHÊ 

      Đây là một trong những bài thơ Bích Khê viết về nơi ông từng sinh sống, gắn bó suốt cuộc đời.  Đó là phố cổ Thu Xà, một Hội An thu nhỏ của Quảng Ngãi ngày xưa.  Nơi đây chỉ cách làng chúng tôi ở một con sông nhỏ .  Chính vì vậy, cùng với những câu thơ đẹp
 Làng em  của Bích Khê  rất gần gũi thân thiết với chúng tôi .   Khi lớn lên chúng tôi càng say mê nhiều bài thơ  Bích Khê , như : Mộng cầm ca, Tỳ bà , Hoàng hoa, Tranh lõa thể, Xuân tượng trưng, Duy tân , Ngũ hành sơn ... Thơ Bích Khê thật đẹp, thật sang trọng, tràn ngập nhạc điệu và màu sắc.  Và, cũng chính Bích Khê qua thơ của mình đã góp phần làm đẹp  thêm tiếng việt.   Cùng với  các bài thơ Ngũ hành sơn, Hải Vân , những địa danh, thắng cảnh Quảng Ngãi: sông Trà, núi Ấn, chùa Ông và làng em Thu Xà ngày xưa ấy đã đi vào trang thơ Bích Khê, để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng người yêu thơ.

     Bích Khê tên thật Lê Quang Lương, còn có bút danh Lê  mộng Thu.  Sinh ngày 24- 03 - 1916, nguyên quán  ở xã Phước Lộc, huyện Sơn Tịnh, tỉnh Quảng Ngãi.   Gia đình Bích Khê nhập cư sinh sống ở thị trấn Thu Xà ( nay là xã Nghĩa Hòa, huyện  Tư Nghĩa / Quảng Ngãi ) . Năm lên 14, 15 , Bích Khê đã biết làm thơ Đường, viết ca trù,  hát nói; đến tuổi 16- 17, Bích khê đã có thơ đăng trên các  báo Tiếng dân, Tiểu thuyết thứ Năm, Ngày mới, Phụ nữ tân văn ... Nhiều bài thơ của Bích Khê  đã chinh phục được nhiều nhà nho khó tính thòi bấy giờ .

     Năm 1935, qua Mộng Cầm ( cháu gọi Bích Khê bằng cậu ) , Bích Khê gặp Hàn Mặc Tử- và - Hàn Mặc Tử  cũng rất quí mến tài thơ Bích Khê.  Cuối 1938, Bích Khê góp thơ thành tập gởi cho Hàn Mặc  Tử ; [ chàng ] bèn trả lại , với lời chê  quá kém. Trước lời phê bình  nặng nề [ kia] , Bích  Khê  xé nát tập thơ, viết thư cho Hán Mặc tử, với lời tuyên bố :

     ' ... trong 6 tháng sẽ trở thành một thi sĩ phi thường; bằng không, sẽ không làm thơ nữa ...' 

    Thật ra , cũng như  Yến Lan, Quách Tấn ; Hàn Mặc Tử  biết  Bích Khê là người có tài nên khiêu khích, mỉa mai làm cho Bích Khê bật nẩy thiên tài [ chăng] ?  

     Kể từ sự kiện này, Bích Khê từ bỏ dòng thơ cũ, bước hẳn sang lãnh địa thơ mới, Bích Khê đổi mới  sang tạo trong thơ một cách triệt để , quyết liệt.   Thời kỳ này, Bích Khê tiếp cận, chịu ảnh hưởng  Baudelaire, Valéry, thuộc trương phái tượng trưng Pháp.  Nhưng, Bích Khê  đã tạo được bản sắc riêng.  Chỉ 3 tháng sau, Bích Khê gởi cho
Hàn Mặc Tử tập Tinh huyết - một tập thơ được viết bằng  'máu huyết, tinh tủy, châu lệ và tất cả say sưa đắm  đuối của 1 tâm hồn thi sĩ '. 

     Hàn Mặc Tử mừng ứa nước mắt, trước sự thành công của bạn.  Cuối năm 1939,
 Tinh huyết / Bích Khê ra đời , Hàn Mặc Tử gọi là '  một bông hoa lạ nở hương qúy trọng, thơm đủ mùi phước lộc .  Một đóa hoa thần dị ...' .

     Tập Tinh huyết được  bạn đọc , nhất là giới trẻ tiếp  một cách nồng nhiệt .
      Chế Lan Viên nhận xét : 

     '  Bích Khê  thật sự  là một đỉnh núi lạ trong làng thơ mới '.

      Tháng 11 năm 1941, Hoài Thanh + Hoài Chân đã nhận định :

      ' Tôi đã gặp trong ' Tinh huyết ' những câu thơ hay  vào bậc nhất trong thơ Việtnam.  Tôi đã đọc không biết mấy chục lần bài ' Duy tân' , tôi thấy trong đó có những câu thơ thật đẹp .  Nhưng tôi không dám chắc bài  thơ đã nói hết cùng tôi những nỗi niềm riêng của nó.  Hình như vẫn còn gì nữa... Còn các bài khác, hoặc chưa xem, hoặc mới đọc, mới có đôi ba lần.  Mà thơ Bích Khê, đọc đôi ba lần thì cũng như chưa đọc ... '

    Phan Thanh Phước, tác giả Vương hương, người cùng thời với Bích Khê  đã từng nói :
 '... một bài thơ của tôi  xong là tôi tự thấy có kém  sút một ít trong sức khỏe.   Như vậy, tức nhiên có một phần sức khỏe của tôi đã đi vào trong thơ tôi.   Tôi tự hỏi, thế là trong thơ tôi có cả hồn và xác của tôi chăng ...?'  

      Câu nói trên , có lẽ đúng, với trường hợp Bích Khê.  [ Ông ] bị  bệnh phổi từ 1937, có lẽ thơ đã làm Bích Khê thêm nặng bệnh.   Cả Hàn Mặc Tử và Bích Khê đều mắc bệnh nan y.  Thời bấy giờ, y học chưa tiến bộ, nên Bích Khê, Hàn Mặc Tử đều phải sớm từ giã cõi đời.   Bích Khê mất vào ngày 17- 1- 1946  tại quê nhà Thu Xà  / Quảng Ngãi.  Cùng với Tinh huyết, [ ông ] đã để lại cho đời các tập thơ Tinh thơ, Đẹp, Ngũ hành sơn, Mấy dòng thơ cũ .

    Những nhận định về Bích Khê  của Hoài Thanh + Hoài Chân  đến nay đã được 68 năm, đi qua thế kỷ vẫn còn nguyên gái trị.  Gần 70 năm qua , có rất nhiều nhà phê bình, nghiên cứu văn học , nhà thơ, nhà văn viết về Bích Khê.  Có người làm luận án văn  tốt nghiệp   cao học về đề tài thơ Bích Khê.    Tất cả đều có chung một nhận định :

       ' Bích Khê  là một trong những người tiên phong đã đưa lịch sử thơ ca lên một bước mới.   Thơ Bích Khê là kết quả  đẹp đẽ của 1 tư duy nghệ thuật tích hợp, nhuần nhuyễn, tinh tế các yếu tố Đông, Tây , trong sáng tạo nghệ thuật.   Bích Khê là 1 nhà thơ hy sinh toàn diện cho thơ '.

     Riêng với chúng tôi, khi đọc thơ Bích Khê, thường nghĩ đến tình bạn cao đẹp giữa các nhà thơ tài hoa :   Hàn Mặc Tử, Quách Tấn, Chế Lan Viên,  Yến Lan ,  Bích Khê. ( những nhà thơ này  được [ một số ]  nhà phê bình văn học  xép vào ' trường thơ Loạn ' hay' nhóm thơ Bình Định' ).  

     Qua các bài viết , hồi ký, thơ văn  người trong và ngoài cuộc, chúng ta vô cùng kính phục, ngưỡng mộ tình bạn [ giữa ]Quách Tấn, Yến Lan, Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, Nguyên Đình.   Có thể nói đây là tấm gương sáng về tình bạn.   Họ thân thiết như anh em ruột thịt.  Mỗi người mỗi hoàn cảnh, tôn giáo khác nhau, quan niệm sáng tác cũng khác nhau .  Nhưng, giữa họ là sự chân thành, gắn bó, thủy chung, tôn trọng, giúp nhau cùng tiến bộ.  Và, tất  cả đều thành danh trên con đường sáng tác thơ ca.   Họ đã để lại cho đời những kiệt tác, đóng góp rất lớn vào kho tàng văn học.  Dù trong nghèo đó, túng thiếu, Yến Lan, Quách Tấn , Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, Bích Khê  và Nguyên Đình  gắn bó giúp đỡ nhau trong cuộc sống .

     Khi Bích Khê bị bệnh nan y phải vào bệnh viện ở Huế điều trị, dù khó khăn; mỗi tháng Yến Lan góp 30 đồng , Chế Lan Viên 10, Nguyễn Đình 20, QuáchTtấn cũng 20; tất cả gửi ra Huế giúp Bích Khê chữa bệnh.   Có cuốn sách nào hay, dù là sách mượn , trong 1 thời gian ngắn nhất [ gửi cho nhau  đọc , rồi  mới hoàn ]  trả  chủ nhân . [ Và ] Chế Lan Viên  đều tranh đọc trước, xong, chạy bộ tời đưa cho Yến Lan.  (  xưa ,sách hay  quý hiếm- đâu có được đầy đủ báo, sách in, sách trên Internet như bây giờ ).  Khi  nhớ Hàn Mặc Tử, Bích Khê đã viết bài Hàn Mặc Tử, dọc xong, chúng ta nghe lòng rưng rưng :

                    ...Mướt trong màu tuyết vẽ 
                       Hai ta đều quạnh quẽ
                       Đứt ruột thương nhớ nhau
                       Nấn ná sẽ lìa nhau
                       Chiêm bao còn thấy nhau ...'
                         BÍCH KHÊ 

    Hàn Mặc Tử qua đời, Quách Tấn viết những câu thơ ứa lệ :

                      ' Ôi Lệ Thanh! Ôi Lệ Thanh
                       Một giấc trưa nay lại giật mình 
                       Nhan sắc châu sa màu phú quý  
                       Tài ba bút trổ nét tinh anh
                       Rượu tần thu cũ say sưa chuyện
                       Hương lạ trời cao bát ngát tình
                      Tôi  khóc tôi cười vang  cả mộng
                       Nhớ thương đưa lạc gió qua mành '
                          QUÁCH TẤN

      Đến khi Bích Khê qua đời, Quách Tấn [ lại ]  viết : 

                        ' Ngắm vọi trời Thiên Ấn 
                         Cố nhân ơi ! Cố nhân  ! 
                         Bóng theo Hàn Mặc Tử 
                         Tâm gởi Ngũ Hành Sơn
                         Danh vọng đài mây vút
                         Anh hoa biển sóng dờn 
                         Đã hay nghìn tuổi thọ
                         Thương nhớ lụy đòi cơn '
                            QUÁCH TẤN 

    Những bài  thơ thương nhớ bạn  Bích Khê của Quách Tấn  đã đi vào văn học sử.

    Xin ngàn lần , vạn lần trân trọng cảm ơn quê hương, đất nước đã sinh ra Bích Khê, Hàn Mặc Tử, Quách Tấn, Chế Lan Viên, Yến Lan ... những nhà thơ tài hoa, chân chính .  Và, chính họ là những người đã làm đẹp thêm quê hương đất nước thân yêu.

        lê ngọc trác 

-----

Tài liệu tham khảo & trích dẫn :

- Thơ Bích Khê ( Nxb Đồng Nai, 1999 ).
- Thi nhân Việtnam ( Hoài Thanh + Hoài Chân , Hànội 1942 )
- Đời Bích Khê / Quách Tấn   (1970 )
- Từ điển nhân vật lịch sử Việtnam / Nguyễn Q. Thắng + Nguyễn bá Thế (1999 ). 

--------

( nguồn :  Thi ca - Thi nhân & Cảm nhận / Lê ngọc Trác - Nxb Văn học, Hànội 2013 - in chân dung ảnh  Bích khê 3 x 3,5 cm - tr. 5 - 12   ) 
[ .... ] chữ của Biên tập .