họa sĩ dương bich liên , như tôi đã biết / bài viết: nguyễn anh thi

                              họa sĩ dương bích liên , như tôi đã biết ...*
                                                      bài viết : nguyễn anh thi


                      Lời dẫn .-  Ông sinh 1924 mất 1998, sinh viên khóa cuối cùng  Trường  Mỹ thuật
                                Đông Dương.   Một trong số ít ỏi những nghệ sĩ lãng mạn còn sót lại
                                của thế kỷ XX.    Ông luôn luôn đi  đến sự lãng mạn trữ tình trong đời sống
                                riêng tư của họa sĩ,  và cả trong tác phẩm nghệ thuật. ...


               Năm 18 tuổi , Dương Bích Liên được gửi gấm học họa với thầy Hoàng Lập Ngôn .  Và sự dun rủi ấy đã đưa họa sĩ vào cuộc phiêu  luu nghệ thuật đầu tiên.   Nhà lăn mê ly, cái nhà Mê Ly  ấy đến nay vẫn làm các nghệ sĩ kính  phục.   Một con ngựa kéo, một cỗ xe đóng 2 tầng, trên chép đầy thơ và chữ ký lưiu niệm các thi sĩ bè bạn.  
                Xe khởi hành từ bờ hồ Hòan kiếm với 5 người:   họa sĩ Hoàng  Lập Ngôn, Song Văn, Dương Bích Liên,  vợ ông Ngôn và  cô con gái Mê Ly.   Hô quyết định làm   một cuộc phiêu du vào Sài Gòn, hết tiền thì kiếm sống,  bằng cách diễn kịch ở dọc đường.  
               Dương Bích Liên ít nói,   trầm tính, đã đi theo cái nhà lăn có 1 không 2 ấy - bỗng nhiên đột ngột giã từ để về theo học  Trường  Cao đẳng mỹ thuật Đông Dương. Sau, ông chuyên vẽ tranh phong cảnh và  chân dung thiếu nữ.   Ông ít khi đi xa, song cũng có đôi lần đáng nhớ, ấy là một lần ở những năm đầu Kháng chiến chống Pháp , ông được cử vẽ  Bác Hồ.   Ông hoàn thành bức sơn dầu nổi tiếng " Hồ Chủ tịch đi công  tác ", một bức tranh được mọi người nhớ đến  vì chất trữ tình của nó,  thêm vào đó, quan trọng hơn là sự hiểu biết của họa sĩ vì mối quan hệ giữa cá nhân và thiên nhiên.   Tuy nhiên, cũng có một dự định sáng tác mà họa sĩ chưa làm được.   Trước  lúc mất, ông trối trăng:
               " Những ngày sống cạnh Bác Hồ, một hình ảnh mà tôi không quên và đã nhiều lần dự định đưa lên toile .  Đó là mùa đông, chiều về , Bác thường ra ngồi hút thuốc trên một thân cây đổ, khoác chiếc áo blouson trên vai,  vun những chiếc lá khô, rồi châm lửa đốt từng cái một, cho đến  hết  ngồi sưởi, dưới làn khói lam chiều và suy tưởng bên núi rừng Việt Bắc.   Ngoài những sư vĩ đại toát lên từ con người Bác, có một điều khác nữa; đó là sự  cô đơn.   Một sự cô đơn hết sức lớn lao.  Tôi bị xúc động mạnh ở khía cạnh này.  Chính Bác Hồ rất  artiste  ( nghệ sĩ ) .  Đó là ý nghĩ của riêng tôi và tôi sẽ làm tranh với xúc cảm đó "
               Tiếc rằng ông đã mất trước  lúc vẽ lại  được cảnh một con người ngồi vun lá khô rồi đốt từng chiếc một cho tới hết để sưởi ấm vào một chiều đông ... 
               Chuyến đi thứ 2 của Dương Bích Liên  là chuyến đi thực tế sáng tác.   Họa sĩ được cử đi Quảng Ninh cùng một đoàn đông đảo các văn nghệ sĩ có tên tuổi.   Trong lúc mọi người thay đồ công nhân, mang đèn, xách  choòng đào than  lên mỏ hòa nhập  với thực tế cuộc sống, thì  Dương Bích Liên leo lên đồi đi chơi, nằm nghỉ.    Sau này,  khi các họa sĩ, nhà thơ cùng đi về, đều sáng tác hàng loạt  tác phẩm  phản ánh thực tế mỏ than, thì Dương Bích Liên chỉ vẽ được 1 bức tranh duy nhất.   Đó là bức NHÀNH LAU BẠC, tranh vẽ  một nhánh lau bạc bạc xám bay phơ phất trong gió chiều trên đồi vắng.   Về sau, ông vẽ lại bức NHÀNH  LAU BẠC  bằng sơn mài , thêm vào một mái lều chông chênh hoang vắng.    Tranh có tựa
 LỀU HOANG, cả 2 bức đều  là những bức tranh khiến người xem không sao có thể quên !   Nỗi buồn xa vắng, sự cô đơn của con người, nỗi niềm suy tư sâu sắc về thân phận con người ...những gì mà hoạ sĩ muốn vẽ trong tranh.
                 Sau vài cuộc phiêu du  nho nhỏ ấy, Dương Bích Liên ít khi có cơ hội đi xa.  Ông ở Hànội, sống  như 1 người Hànội chính cống.  Ông vẽ cây, bầu trời, gương mặt thiếu nữ, trẻ em.   Ông ít giao du với giới nghệ sĩ ( ngoại trừ bạn bè thân thiết )  và các nhà phê bình.  Ông cũng chưa từng triển lãm  riêng hay bán tranh cho ai.   Họa sĩ được cấp phát mấy chục đồng lương và không bao giờ ông đi họp.   Nhiều người khó chịu về ông, họ gọi ông là họa sĩ lười .   Chỉ có bè bạn thân , các người mẫu và lũ trẻ con vẫn thích lân la cạnh bên họa sĩ .   Những chiều đông  đầy lạnh giá, Dương Bích Liên  thường được mấy cháu bé hàng xóm, ở cùng  dãy nhà số 55  Bà Triệu tới thăm.   Ông hay mua quà cho các em , song có 1 hôm hết tiền, tìm quanh quất khắp nhà, chỉ còn vụn bánh mì, ông bèn bẻ nhỏ, rắc trên cửa sổ cho lũ chim bồ câu nhặt.    Có khi chim không ăn hết, ông nhặt nhạnh lại, rửa sạch, đem trộn đường, chiên lên; món quà thời bao cấp ấy vô cùng  quý giá đối với các chú bé con.  
                 Bọn trẻ ở 4 xóm Hạ Hồi , nơi họa sĩ từng ở 1 thời gian, chúng gọi ông là  Hôxê-Mácty .   Bởi ôngt ừng chơi trò đóng kịch  với lũ trẻ, chúng trói ông lại ( giả làm Hôxê-Mácty)  vào cột nhà  bằng khăn tay.  Rồi các tay súng phun nước xếp thành hàng xung quanh, chĩa miệng súng vào ngực ông .   " Bắn đi, các chú lính, đừng hèn nhát như thế ! ".  Các tay súng phun nước   ... với đám người Dương Bích  Liên , ông từ từ ngã người xuống như Hôxê Mácty đã hy sinh một cách dũng cảm.
                  Dương Bích Liên đã mất 5 năm nay , giã từ cuộc đời khi tuổi vừa 64.   Họa sĩ không muốn mình xuống tàu ở ga cuối cùng.   Ông không muôn sự già nua, bệnh tật,  làm hỏng đi trí tuệ và bàn tay tài năng.                 
                  Bức tranh cuối cùng  còn dang dở ông để lai, có tựa đề  NGÕ CỤT, tranh vẽ  một người đi lang thang trên đường, đang  mải tìm  cái gì đó, không thấy nẻo về ... Ông sống trầm lặng, vẽ một cách lặng lẽ.    Dương Bích Liên để lại cho đới cái đẹp, ông luôn đi từ  cái lõi, chiều sâu suy tư, cảm xúc, rung động thật sự, nỗi khát vọng say mê ...  để xây dưng tác phẩm với  đường nét sắc sảo nhất, bố cục tối ưu nhất, mầu sắc tinh tế nhất ... để thể hiện trong tranh . 
                  Xem tranh Dương Bích Liên ,. như được nghỉ  ngơi, yên ả thưởng thức, như thấy niềm yêu thương dạt dào,  nhưng đôi khi đượm chút buồn còn lại.   Và những tình cảm lành mạnh, trong sáng,  đầy tình người trong tranh của ông làm chúng ta muốn xa lánh, trút bỏ những điều  ÁC để hướng về cái THIỆN.
                  Tôi vẫn nhớ Dương Bích Liên ,  và tôi biết, có rất nhiều người còn nhớ tới ông, nhất là lũ trẻ con và các thiếu nữ Hànội.   Ông là Dương Bích Liên , người đủ sức tưởng tượng ra đám tang của mình, trước khi giã từ cõi dời :
                  " Tôi sẽ chết  vào ngày cuối cùng của năm.  Đám tang của tôi, có lẽ chỉ có  vài bạn bè, và có khi cũng chẳng có ai cả - chỉ một cậu bé trên 10 tuổi, ăn mặc rất tơ-nuy ( tenue:  chỉnh tề, chững chạc), mặc complet, đi giày, thắt nơ, theo sau quan tài đưa tôi ra khỏi thành phố vào một buổi sáng."  []

NGUYỄN ANH THI
 --------------
*  kèm ảnh tác giả đi guốc mộc, ngồi trên chiếc ghế đẩu, 2 tay đặt trên đầu gối, vẻ mặt  thẫn thờ.
( Biên tập chú thích )
 --------------

nguồn:   báo nguyệt san VĂN HÓA -
              số 1- 1994,   Hànội  -  tr. 53 )