DU TỬ LÊ
[ i.e. Lê Cự Phách 1942 - 2019 ]
Nhớ bạn đã rời xa!
Tôi kính trọng những nhà thơ. Trong mắt tôi, họ là những người dũng cảm bậc nhất. Hoặc gan lì, cũng bậc nhất luôn.
Giữa thời thiên hạ tối tối dán mắt vào ti vi, sáng sáng lướt rao vặt trên báo, cả ngày nhoay nhoáy chat chít trên smartphone… mà những nhà thơ của chúng ta vẫn bình tĩnh ngồi trước trang giấy mà sáng tạo đủ mọi thứ vần điệu thì không dũng cảm còn là gì. Ngó vào số lượng in ở trang cuối mỗi tập thơ ở trong nước cũng như ở hải ngoại tôi lại càng thêm bái phục họ, những dũng sĩ của chữ nghĩa. Có chứng kiến các thi sĩ hậu duệ của Goethe, Verlain, Apollinaire… ở châu Âu thở dài thườn thượt khi nói đến tình trạng thê thảm của sự đọc thơ thời nay ở châu Âu mới thấy các nhà thơ của ta anh hùng đến thế nào.
Việt Nam ta mới đích thực là cường quốc thơ.
Trả lời câu hỏi của tôi, ông bạn nhà thơ Pháp thở dài:
- Thơ in ra bán được một ngàn bản bây giờ là hiếm, ông ạ.
Tôi nhớ câu cảm thán ấy trong một buổi nhàn đàm ở trụ sở French PEN Club tại Paris khi chúng tôi ngồi nhâm nhi Remi Martin trong những ly cọc cạch. So với các nhà thơ Pháp, các nhà thơ Việt oách hơn nhiều. Ấy là khi ta so số lượng xuất bản trên tỷ lệ số dân.
Tôi nói cảm tưởng này với Du Tử Lê.
- Oách gì đâu – Du Tử Lê cười hiền lành – Không hề. Khốn nạn thì có. Tôi và tất cả tụi làm thơ chúng tôi, nói thực, có muốn cũng không chạy khỏi nó. Nó là sự chìm đắm vừa đau đớn vừa êm đềm, ông ạ. Một thứ thống khoái khó hiểu của kẻ sa vào cái nghiệp ấy…
Chúng tôi ngồi bàn ngoài một quán cà phê với một loạt ghế trên hè, rất Paris, ngay trước tượng Thần Tự Do giương cánh trên đài kỷ niệm nhà ngục Bastille. Quán cà phê bình dân này không nổi tiếng như La Rotonde ở Montparnasse, nơi những danh nhân của nước Pháp và của cả thế giới từng lai vãng, nhưng vào buổi chiều thu ấy cũng đông nghịt, không một bàn trống.
- Ngồi ở ngoài hè thế này thú hơn - Du Tử Lê ném cái nhìn theo bóng một cô nàng yểu điệu lướt qua - Giống ở Sài Gòn hơn, ông ạ.
Tôi đồng ý với Du Tử Lê.
Vừa nhàn nhã nhấm nháp Expresso đặc quánh kiểu Paris vừa ngắm cảnh bá tính tấp nập ở nơi ghi dấu cuộc cách mạng vĩ đại thế kỷ thứ 18, vừa bàn về văn chương thơ phú, hỏi còn gì thú bằng.
Các nhà thơ tôi quen đều hiền lành. Tôi chưa gặp một nhà thơ dữ tợn nào. Những người dữ tợn không làm thơ. Du Tử Lê không chỉ hiền lành. Anh còn e thẹn nữa là khác.
Tôi đòi Du Tử Lê đọc một bài thơ mà anh ưng ý hơn cả. Du Tử Lê nhìn tôi như cách người ta nhìn một thằng nhóc.
- Bài nào tôi cũng khoái, ông ạ. Không khoái không ra thơ.
Và tiếp theo, một lát sau:
- Nhưng chỉ trong lúc đang làm thôi. Bài ưng ý nhất là bài mình sắp làm…
Ấy là người có một lượng tác phẩm đồ sộ, hơn bốn chục thi phẩm, nếu tôi không nhầm, nói thế.
Chiều tôi, Du Tử Lê se sẽ ngâm vài câu:
đêm về theo bánh xe qua
nhớ em Xa Lộ nhớ nhà Hàng Xanh
nhớ em kim chỉ khứu tình
trưa ngoan lớp học chiều lành khóm tre
nhớ mưa buồn khắp Thị Nghè
nắng Trương Minh Giảng lá hè Tự Do
nhớ nghĩa trang quê bạn bè
nhớ pho tượng lính buồn se bụi đường
đêm về theo vết xe lăn
tôi trăng viễn xứ, sầu em bến nào…
Nhớ Hà Nội hay nhớ Sài Gòn khi trước mặt mình là Paris sống động thì trúng lắm. Chẳng có nơi nào gợi nhớ những thành phố quê hương bằng Paris. Người Pháp khi chiếm Việt Nam đã mang theo nỗi nhớ quê hương bằng cách xây những công trình na ná cái họ bỏ lại sau lưng.
Người đọc biết đến Du Tử Lê không phải với tư cách nhà thơ lục bát truyền thống, hoặc thơ mới các kiểu được sản xuất hàng loạt. Du Tử Lê được thiên hạ biết đến, nhớ đến, là nhờ những bài thơ không vần với những chấm, phẩy, gạch nối, ngoặc đơn, ngoặc kép và những ký hiệu toán học. Những cái đó, có rất nhiều trong thơ anh, là cải tiến, là cách tân, là tốt, là xấu, là hay, là dở, tôi không lạm bàn. Trong địa hạt này tôi là kẻ ngoại đạo trăm phần trăm.
Điều tôi thấy được là Du Tử Lê mưu toan một cái gì đó chưa từng có trong thơ. Anh là kẻ mang quyết tâm khai phá, cảm tưởng ở tôi là thế. Cái anh khai phá rồi đi đến đâu, có ai theo chân anh hay không là chuyện về sau. Nhưng ngay bây giờ tôi đã bắt gặp đâu đó những người bắt chước hoặc làm ra những sản phẩm na ná anh. Như thế, anh không hề đơn độc.
như / con sông / sẽ không ra biển!??
nhan sắc đi / về ngang vết thương.
thịt / da từng tấc chăm, nuông nghiệp –
mỗi ngón tay:
- thơm một nỗi niềm.
như mưa / nắng / sẽ không cư, ngụ!?!
lọn tóc xin tình mãi thiếu niên –
nuôi vai chia nhánh vào ly, biệt…
thương, nhớ nào xanh(?)
những mặt bằng!?!!!
Tôi không hỏi Du Tử Lê vì sao những dấu chéo (/) đặt giữa những chữ như / con sông / sẽ không ra biển…; vì sao giữa từ kép ly biệt lại phải có một dấu phẩy ngăn cách để thành ly, biệt; cũng như tôi không hỏi vì sao sau câu như / con sông / sẽ không ra biển!?? lại có một dấu than với hai dấu hỏi, mà ở câu thương, nhớ nào xanh(?) [xuống dòng] những mặt bằng!?!!! sau một dấu than, một dấu hỏi lại có đến ba dấu than kỳ dị nữa?
Tôi không hỏi vì không muốn Du Tử Lê phải dằn lòng cắt nghĩa cho kẻ mù thơ là tôi rằng thơ là cái để mà cảm, chứ không phải cái để mà lý giải. Trong cái sự cảm ấy, tôi thấy, hoặc tôi lơ mơ hiểu, dường như Du Tử Lê muốn dùng những ký hiệu toán học, những dấu biểu cảm ngữ nghĩa như một cách chơi nhạc, để ngắt chữ ngắt câu, để nhấn mạnh, để khêu gợi, để bắt người đọc đi tiếp con đường suy tưởng của anh, cùng với anh.
Cái “thi tại ngôn ngoại” của Du Tử Lê xem ra rất phong phú, nó gọi ta bước qua những chữ cụ thể để đi xa hơn nữa trong liên tưởng, như từ một nốt nhạc nẩy lên ta nghe vang vọng một toàn hài.
Cái mà người đọc cảm được, thấy được, trong thơ Du Tử Lê là cảm giác nó cũng là của mình, dù đó là những suy tưởng về ý nghĩa thời gian, về tình nhân loại, hoặc những niềm vui hồn nhiên, những phút buồn vô cớ.
rất nhiều khi tôi khóc một mình
những hạt lệ không giúp ai no
những hạt lệ không làm ai đỡ đói,
nhưng nó vẫn là những giọt lệ
chính nó,
một mình –
không có tôi đứng cạnh.
thay vì cloning cho tôi con cừu
hãy tạo sinh vô tính cho tôi buổi chiều,
quê cũ.
một lần trong đời nhau
đêm, nghìn sâu tiếng gọi
ngọt ngào gối, chăn đau
thịt, da gào kiếp mới
soi mặt gương đời, sau
giọt máu còn chói lọi
một lần thân thể nhau
tôi rạng ngời: địa ngục!?!
nuốt trọng chính mình, như ngọn lửa
cháy một tôi: kẻ tự lột da
nhìn em: chảy máu trong yên, ắng
nghe giữa bọng cây: rộ đoá hoa.
Tôi viết: Du Tử Lê không đơn độc trong sáng tạo, trong khai phá một lối đi mới cho chính anh, độc đáo trước hết cho chính anh, không cần ai chấp nhận.
Cũng cái cung cách như thế ở trong nước có Dương Tường, một hồn thơ có vẻ gần với Du Tử Lê. Ông bạn thân thiết của tôi cũng khai thác âm hưởng của những con chữ trong thơ, với những hàm ý không dễ hiểu, hoặc cóc cần ai hiểu.
Dương Tường có những câu thơ thế này:
tôi nhìn nước Mĩ
qua mềm mại em phi lí
chéo
qua phụ khoa em hơ hớ
chéo
qua nhục dục em ngao ngán
chéo
qua thân hình em ngạo ngược
chéo
qua năng động em vô vọng
chéo
qua nụ bè he em bối rối
chéo
Có trời hiểu những chữ chéo in đậm nọ mang nghĩa gì.
Trong tập “Thơ Dương Tường” (xuất bản năm 2005) có một câu “chẳng thể nào xuất” với hai gạch chéo hình chữ V nằm ngang (>>) đi tiếp chỉ vào hai chữ “tinh” và “thần” để ta có thể đọc theo hai dị bản “xuất tinh” và “xuất thần”, hoặc gộp cả hai lại: “xuất tinh thần”; trông cứ như một công thức cấu tạo phân tử.
Có khác gì Du Tử Lê với những ký hiệu toán học đâu.
Trong tình hình nhiều năm mọi kênh thông tin trong ngoài bị đóng kín, hai người không được đọc thơ của nhau, Dương Tường và Du Tử Lê đều có những hoài bão khai phá như nhau và lối khai phá khá giông giống nhau. Về sự sử dụng nhạc tính trong thơ thì hai người có hơi khác nhau tí chút. Nếu nhạc tính trong thơ Du Tử Lê còn là euphonic thì thơ Dương Tường thiên về cấu trúc dodecaphonic. Dù sao thì ta cũng có thể bạo miệng mà nói rằng những trí lớn gặp nhau là có thật.
Vấn đề muôn thuở được đặt ra: ở đâu, cái cảm giác chừng mực của sự biểu cảm? Chưa tới thì không được. Một chút quá là hỏng.
Nhưng với chủ thể của sự sáng tạo theo cách Du Tử Lê, vấn đề trên bất thành vấn đề. Tôi quen Du Tử Lê chưa đủ lâu để có thể nói rằng tôi hiểu anh. Nhưng tôi dám nói như thế về Du Tử Lê từ những quan sát của mình qua những lần gặp gỡ bao giờ cũng ngẫu nhiên và rất hồn nhiên.
Tôi hỏi Du Tử Lê:
- Khi viết ông có nghĩ tới người sẽ đọc thơ ông không?
- Hoàn toàn không.
- Vậy ông nghĩ gì khi làm thơ.
- Tôi chẳng nghĩ gì cả. Một tứ thơ chợt đến, và tôi cầm lấy bút.
Thế đấy. Du Tử Lê không làm thơ, có thể hiểu như thế. Thơ tự đến với Du Tử Lê. Thơ trong anh như cái duyên số phận, có tìm cũng không thấy, muốn chế tạo cũng không được. Trong Du Tử Lê mọi điều kiện cần thiết cho thơ đã có sẵn để cho thơ nảy mầm, ra hoa, kết trái.
Sự khai phá made in Du Tử Lê tôi nói đến ở trên cũng nằm trong cái duyên ấy, không phải do một ý chí nào. Du Tử Lê làm thơ không quan tâm đến người sẽ đọc mình, không cần biết họ hiểu được hay không hiểu, cảm được hay không cảm được.
Du Tử Lê làm thơ như Du Tử Lê thở, như Du Tử Lê cười, Du Tử Lê khóc, nói tóm lại, như Du Tử Lê sống.
Trong cõi riêng của mình.
VTH.
[ VŨ THƯ HIÊN ]
Facebook Vũ Thư Hiên ngày 07-04-2021
================
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét